rańtuch (ramtuch), ‘chusta’ (na głowę, ale także i długa do ziemi), z niem. Randtuch. Por. wańtuch; łoktusza.
rapa, nazwa ryby rzecznej, z niem. Rapfen.
rapcie, ‘paski do szabli’.
rapt, raptem, ‘nagle’, raptownie; raptury i raptularz (‘notatnik, do spisywania odręcznie’), raptus (cześnik Raptusiewicz Fredry) o ‘człowieku niepohamowanym, prędkim, porywczym’; wszystko z łac. raptus, raptim, raptularius, od rapio, ‘chwytam’; por. lit. replēs, ‘obcęgi’.
raróg, rodzaj ‘sokoła’; prasłowo, ogólnie słowiańskie; utworzone przyrostkiem -og (jak inog, nog, ‘gryf’) od rar, ‘wrzask, szum’ (od warczących w locie skrzydeł rarogowych), a to od ra-, o ‘szumieniu, warczeniu’, z przyrostkiem -r, jak dar, pir; ind. rā-jati, ‘szczeka’ (rus. rajat’ o ‘odgłosie’), łac. ravus, ‘ochrypły’, lit. rieti, łotew. rāt, ‘łajać’,
rasa, rasowy, z franc. race, włos. razza, z arab. rās, ‘ród’.
rasa, rasza, franc. ras, rase, rodzaj ‘tkaniny’, z łac. rasum, niem. Rasch, węg. rasa; w 17. wieku u pisarzy unickich rasa, z ruskiego rjasa, o ‘sukni księżej’ (właściwa postać bez j: rasa, jak w cerk.), bezpośrednio z grec. rhason.
raszpla, raszplować, ‘trzeć’, z niemieckiego Raspel.
rasztabigi, w 16. i 17. wieku, nazwa potrawy (obok flaków i gzelców); w związku z roszt (ruszt)?
rata, częściej w liczbie mnogiej: raty, okrzyk o pomoc; ratować, ratunek, dawniej ratunk, ratowny, ratownik; dawniej, i po narzeczach, z pierwotnem e; niem. rette! (rozkaźnik), retten, Rettung; u Czechów jest również, ale tylko z e; z Polski na Ruś powędrowało. Natomiast rata, ‘spłata’, z łac. rata, t.j. rata pars, ‘część umówiona’ (p. racja). Trzecie rata, ‘rada’, z niem. Rath, ale to dawne (17. wiek) i rzadkie.
rataj, pierwotnie ‘oracz, rolnik’, ‘chłop’; później (od 14. i 15. w.) ‘włodarz, ekonom’; przestawiono (jak radło, ramię, i t. d.) z *ār-taj od or-ać; lit. artojis, grec. arotēs, ‘rolnik’. Przyrostek -taj (w lit. -tojis, do dziś ogólny, wyłączny) znaczył niegdyś to samo co przyrostek -ciel: wykonawcę czynności (uczy-ciel, lit. moki-tojis); u nas prócz słowa rataj nieznany, w cerk. jeszcze w kilku okazach: soględataj, ‘szpieg’, itd., rus. chodataj (niby chodziciel).
ratusz, od 15. wieku powszechne, z niem. Rathaus, zastąpił dawną wietnicę; ratuszowy i ratuszny; niem. Rathaus od rathen, ‘radzić’; p. rada.
Rawa (mazowiecka i ruska), Rawicz (herb i miejscowość), od ryć (jak bawa od być, sława od słyć); Rawicz od *rawik.
raz, ‘cios’; razić, porazić; porażka, od częstotliwego porażać; obraz; obraza jak uraza, obrazić i urazić, obraźliwy i uraźliwy; odraza; narazić i narażać się na coś; przerazić; zaraza, zarazić, zaraźliwy; zrazy, itd. Dalej: razem, wraz, naraz; jak kroć (p.) używa się raz (por. niem. Mal) dla chwili lub powtórki, więc: teraz z dawnego tenraz (co jeszcze u Orzechowskiego), drugiraz, nieraz, coraz, raz po razu, raz wraz, odrazu, zaraz, dorazu, (stąd »sąd doraźny«), zrazu; raz (‘jeden raz’, lub ‘pierwszy raz’). Od liczebników o postaci jedną (lub jednąc) i t.p. poszło od 16. wieku i razą: »jedną razą«, zamiast »jed-
