Obszar po prawej stronie Wisły ma charakter zupełnie odmienny. Na północy, w powiatach Sztumskim, Kwidzyńskim i Suskim, znajdujemy kraj dość równy, z glebą średnio urodzajną, obfity w jeziora i małe strumyki, na południu, w powiatach: Chełmińskim, Toruńskim, Wąbrzeskim i Brodnickim, kraj z powierzchnią silnie sfałdowaną, i glebą, jak na Prusy Zachodnie, bardzo urodzajną. Obszar ten, zamknięty między podwójnem kolanem Wisły a Drwęcą i Osą, stanowi pod względem fizyczno-geograficznym całość jednolitą, zwartą grupę wzgórz, odciętą głębokiemi dolinami od swego otoczenia, i nosił niegdyś nazwę Ziemi Chełmińskiej. Jest to ziemia rdzennie polska, dziś prawie do połowy zniemczona. Była ona pierwszym punktem oparcia dla Krzyżaków, sprowadzonych przez Konrada mazowieckiego, którzy w Chełmnie założyli pierwotnie swoją stolicę. Miasto to, obecnie stolica powiatu Chełmińskiego, ciągnącego się wzdłuż Wisły od ujścia Brdy do kolana powyżej Grudziądza, istniało już za czasów Chrobrego, który obok niego założył zamek Starogardę. Nabrało ono jednak znaczenia dopiero za czasów krzyżackich, stało się ważną warownią i kwitnącem miastem handlowem. O rządach krzyżackich świadczą jeszcze resztki potężnych baszt obronnych. Z pięknych i wielkich kościołów, któremi odznacza się Chełmno, dwa pochodzą z czasów dawniejszych jeszcze, zostały jednak przebudowane pod rządami krzyżackiemi. W czasach ostatnich Chełmno utraciło swe dawne znaczenie, skutkiem groźnej konkurencyi Torunia i Grudziądza. W r. 1900 naliczono w tem mieście 11,080 mieszkańców. W połowie drogi między Chełmnem i Toruniem, już w powiecie Toruńskim, leży dawna stolica dyecezyi Chełmińskiej, Chełmża (Culmsee), z wspaniałą katedrą z r. 1422. Liczyło ono w r. 1900-ym 8,981 mieszkańców. Nad Wisłą, poniżej ujścia Drwęcy, leży silna forteca, stolica powiatu, Toruń (Thorn), miasto starożytne, zwane niegdyś Tarnowem, bardzo bogate w pamiątki historyczne z czasów krzyżackich i polskich, z pięknym mostem na Wiśle. Z budowli starożytnych zasługują na wymienienie: kościół gotycki Ś-go Jakóba z r. 1300 (ryc. str. 314), kościół Ś-go Jana Chrzciciela z w. XIV, z licznemi pamiątkami historycznemi, kościół Panny Maryi z tego samego czasu, wspaniały gotyk z pięknem sklepieniem na wysmukłych filarach, z licznemi pomnikami, między któremi wy-
