ludności, w drugiem posiadają przewagę. Powiat Grodziski posiada miast trzy: Grodzisk (Graetz), słynący od kilku wieków warzeniem wybornego piwa grodziskiego, liczy 3,784, Opalenica 3,028, Buk 3,550 mieszkańców. Wszystkie trzy miasta mają charakter polski. Najwięcej stosunkowo zniemczony jest z dawien dawna Grodzisk. Południowe, graniczące z Szląskiem, powiaty W. Księstwa, posiadają na ogół glebę piasczystą, z wyjątkiem tych części, które należą do niziny nadobrzańskiej i dorzecza Prosny. Nadto posiadają one odrębny cokolwiek charakter narodowy i wyznaniowy. Tam znajdowali schronienie protestanci, wypędzani z ziem cesarstwa niemieckiego, najpierw Bracia Czescy, później Kalwini i Luteranie. Okoliczność ta oddziałała bardzo silnie na ułożenie się stosunków wyznaniowych, a w czasach nowszych i narodowych w tej części W. Księstwa. Niektóre tylko powiaty odzyskały zupełnie charakter katolicki i polski; zachodnie z twierdz protestantyzmu zamieniły się pod rządami pruskiemi na ziemie w połowie niemieckie, we wschodnich natomiast, gdzie protestanci nie byli wygnańcami z stron innych, lecz tubylcami, do dziś dnia znaczna część ludności polskiej należy do wyznania protestanckiego. Germanizacya skorzystała z tolerancyi b. rządów polskich, zwłaszcza w teraźniejszych powiatach: Wschowskim, Leszczyńskim i Rawickim. Dwa pierwsze stanowiły do r. 1887 jeden powiat: Wschowski. Rawicki, wraz z teraźniejszym Gostyńskim, tworzył dawniej powiat Krobski. Powiat Wschowski posiada dwa miasta: Wschowę (Fraustadt) i Szlichtyngowo (Schlichtingsheim). Wschowa, niegdyś miasto kwitnące, handlowe i fabryczne, i jedno z głównych ognisk ruchu protestanckiego, obecnie upada powoli, a przynajmniej nie rozwija się w porównaniu z innemi miastami. Posiada 7,457 mieszkańców, w tej liczbie większą połowę protestantów, Polaków niewielu. Szlichtyngowo jest osadą czysto niemiecką, liczącą w r. 1900 — 724 mieszkańców. W powiecie Leszczyńskim, miasto stołeczne Leszno (Lissa) posiada lepsze warunki rozwoju i zachowało, dotąd przynajmniej, w części swoje dawne znaczenie. Nie jest ono już głównem ogniskiem ruchu protestanckiego w tej części kraju, jak niegdyś za czasów Komeniusza i aż do upadku Rzeczypospolitej Polskiej, ale zachowało ruchliwość handlową i przemy-
