rzenia historyczne lub społeczne stosunki, mogą wytworzyć podobne do siebie zwyczaje lub instytucje. Dajmy na to, że naród jaki uważa religią swoję za objawioną z nieba i złożoną w księgach świętych, to będzie oczywiście czuwał nad całością tych ksiąg, bronił ich od dodatków, odróżniał od apokryfów, nie pozwoli ich dowolnie tłomaczyć. Rzymianie mieli księgi sybilińskie, Persowie Zendawestę, bramani Wedy, budyści swoje Pitaki[1]. Uważając je za święte, nie pozwalali ich fałszować, ani tłómaczyć dowolnie, a ścigali zjawiające się od czasu do czasu apokryfy. Czyż powiemy, że żydzi lub chrześcijanie dopiero od nich się nauczyli odróżniać księgi święte od świeckich, autentyczne od apokryfów, nieomylną naukę boską od mylnego nauczania ludzkiego? Takie przypuszczenie sprzeciwiałoby się ewidencji historycznej i owej prostej logice, która pod każdym strefem niebieskim i w każdym czasie zmusza ludzi do zgodnych z założeniem teoretycznym wniosków praktycznych. Jak despotyzm polityczny wszędzie wydaje podobne do siebie instytucye i przepisy, tak wiara w boski początek jakiejś religii lub jakiejś księgi zmusza do strzeżenia całości tekstu i czystości nauki za pomocą jakiejś duchownej korporacyi.
Po tych wstępnych uwagach przypatrzmy się treści budyzmu. Jego praktyki religijne, obiecujące doskonałość wewnętrzną, mistyczna, jego nabożeństwo i cała pobożność identyfikują się przeważnie z medytacyą (dhyâna), wznoszącą duszę do sfer wyższych, nawet do nieba powietrznego, gdzie wielu budystów, w niezgodzie z głównym dogmatem swej wiary o wiecznem unicestwieniu, spodziewa się idealnego odrodzenia[2]. Medytacya ta jest doskonałą, w której myślenie osobiste zlewa się z tem, o czem się myśli, a zaciera się różnica między podmiotem a przedmiotem, mówiąc językiem filozofów[3]. Aby wznieść się na ten najwyższy szczebel modlitwy, aby dojść do tego najdoskonalszego na-
