Dla ułatwienia czytelnikowi orjentowania się w tej korespondencji, wypada skreślić położenie armji powstańczej, rozłożonej na ogromnej przestrzeni od okopów Warszawy do granic Kurlandji. Ganiono Kościuszce to rozproszenie sił na drobne oddziały; lecz taktyka ta wypływała z jego sposobu zapatrywania się. Usiłowaniem jego było od początku zrewolucjonować wszystkie prowincje Rzeczypospolitej, stawić czoło nieprzyjacielowi na każdym punkcie, i w tym celu stosownie jak gdzie się trzymały oddziały moskiewskie, wszędzie znajdowała się komenda polska, zawsze prawie słabsza od komendy moskiewskiej, z czego wynikały częste rejterady lub porażki. Taktyka napoleońska dopiero później nauczyła zbierać szybkością poruszeń w jeden punkt przeważną siłę, aby na słabszą uderzać i takową znosić. Większą część swoich zwycięztw zawdzięczał on tej metodzie, nie spuszczając się na samo męztwo i ducha żołnierza, które choć wiele sobie ważył, nie mniej jednak ufał sile liczebnej. Kościuszko innym podlegał warunkom: rozporzą-
