tego rodzaju wydatki gubiły się w ogólnych rozchodach państwowych. Z drugiej strony, straty, ponoszone na kolejach przy administracji państwowej, która jest wszędzie najgorszym ze wszystkich gospodarzem, w tego rodzaju przedsiębiorstwach, można było ukryć zapomocą celowo prowadzonej w tym kierunku rachunkowości. Można było nawet wykazywać, tą samą drogą, fikcyjne zyski, któreby usprawiedliwiały upaństwowienie dróg żelaznych, przez wypływające stąd dla Skarbu, jakoby znaczne korzyści finansowe, Zyski wykazywane w ten sposób przez Niemcy ze swych kolei państwowych, zachęciły inne państwa do ich naśladowania. Rosja uczyniła to w podwójnym celu: dla powiększenia dochodów państwowych, a także w celach rusyfikacyjnych, mianowicie w guberniach Królestwa Polskiego. Kolej transsyberyjska zaś miała cele strategiczne i eksploatacyjne (Mandżurja). Za Rosją poszła Francja, ale ona rychło się spostrzegła, że korzyści finansowe z tej operacji są iluzoryczne. Toteż, ograniczyła się do wykupu jednej jedynej linji: Paryż–Havre, i z dalszego upaństwowienia swych kolei skwitowała, mimo silnego parcia w tym kierunku znacznego odłamu jej socjalistów, ku komunizmowi się skłaniających. Zresztą, przekonano się we Francji, podczas wojny, że w razie potrzeby można mieć komunikacje kolejowe w ręku, bez ich upaństwowienia, a to przez zmobilizowanie personelu i oddanie całego ruchu pod zarząd władz wojskowych.
Anglja nie ma ani jednej linji kolejowej upaństwowionej. Mają je niektóre Dominjony brytyjskie, gdzie towarzystwa prywatne nie mogłyby się utrzymać powodu nie dość znacznego ruchu pasażerskiego i towarowego. Do takich należy Południowa Afryka, gdzie wszystkie koleje są państwowe, Najstarsza i główna linja tych kolei: Cape-Town–Kinberley–Buluwajo, [1] została wybudowana ze względów strategicznych i bezpieczeństwa publicznego, po groźnem powstaniu Matabelów, [2] wojowniczych szczepów zamieszkałych nad rzeką Zambezi. To powstanie było możliwe jedynie z powodu braku tej linji. Wojsko wysłane z Cape-Town, na odsiecz słabym załogom angielskich blokhauzów wzniesionych w okolicach tej rzeki, a otoczonych chmarą zrewoltowanych murzynów, musiało maszerować na miejsce blisko trzy miesiące, przybywając po drodze pustynię Karoo, pieszo lub na wozach zaprzężonych w woły.
