nie był nagły, jak przypuszczał niejeden; nie był téż zdziałany przez gwałty zewnętrzne. Był to upadek powolny i, możnaby dodać z naciskiem, własnowolny.
Lecz jeżeli sprawy ludzkie przechodzą cykle zwrotne, jeżeli bieg wypadków dla jednego człowieka jest podobny do biegu wypadków dla drugiego; jeżeli w rozwoju narodów są analogije i te same rzeczy ukazują się znowu we właściwym okresie czasu: więc następstwo wypadków, rozwiniętych przed nami w historyi umysłowości greckiéj, da się spostrzedz znowu w większych rozmiarach na widowni całéj Europy. Jeżeli jest nakreślony z góry. porządek rozwoju dla umysłu ludzkiego; czyż nie możemy spodziewać się, że zjawiska, jakieśmy dostrzegli na małą skalę w jednym narodzie, ukażą się znowu w większych rozmiarach na całym lądzie; że filozoficzne badanie dziejów przeszłości nie tylko posłuży do wytłomaczenia wielu okoliczności w wiekach barbarzyńskich i średnich, lecz będzie téż przewodniczyło nam w wytknięciu przyszłych wypadków, odnoszących się do całego rodzaju ludzkiego? Bo jeżeli jest prawdą, że ruch umysłowy w Grecyi w całkowitym swoim przebiegu był przedwczesny, że został powinięty i zanurzony w powolniejsze, lecz bardziéj olbrzymie ruchy umysłowości Europy Południowéj, jak małe kółko na wodzie bywa zatarte i porwane przez wspanialsze i gwałtowniejsze fale: toć i ruch lądu całego może być pochłonięty przez ruchy świata całego. Tento duch krytyki oraz odkrycia fizykalne i działalność umysłowa, zrodzona ze skupienia politycznego, podważyły tak głęboko formy myśli greckiéj; duch krytyki i odkrycia w ciągu ostatnich 400 lat zdziałały to samo w całéj Europie. Dla każdego, co opiera swe nadzieje przeszłości na dziejach przyszłości, co pamięta skutki wynikłe z ugruntowania panowania rzymskiego, które, umożebniając swobodę osobistych stosunków pomiędzy wszystkimi śródziemnomorskimi narodami, nie tylko zniszczyło dawne formy myślenia, niezachwiane dotychczas żadnemi napadami w ciągu wieków całych, lecz nadto zastąpiło je ideą jednorodną — dla każdego, powiadamy, musi być zrozumiałém, że cudownie powiększona łatwość kommunikacyj, owe wynalazki naszych czasów, są téż wieszczemi zwiastunami rozległéj rewolucyi filozoficznéj.
Pomiędzy jednym okresem, kiedy naród rządzi się wyobraźnią, a następnym, kiedy ulega rozumowi, leży smutny przedział czasu. Taką jest natura człowieka, że gdy już wykryje błędność panujących dokoła niego idei, to jeszcze długo wzdraga się od zupełnego wyzwolenia się z pod ich wła-
