nadają się wybornie do wymogów życia ludzkiego, a zatém mogą do przeludnienia uspasabiać, jeśli zważymy zatrudnienia jakim się człowiek oddaje; niewątpliwie zdarzały się wypadki, że ludy te były przez swych władców do ruchu popychane: lecz historyk nowoczesny powinien najusilniéj wrażać sobie w pamięć prawa, kierujące rozmnażaniem się ludzi, oraz liczne dowody, że skorupa ziemska nie jest nieruchomą, lecz że się w jedném miejscu wznosi, a gdzieindziéj opada. Wielkie najścia hord azyjatyckich na Europę były zbyt gwałtowne i niespodziane, żeby je można było zastosować do stałego parcia, wynikającego z przeludnienia, a zarazem zbyt rozległe na popędy czysto wojownicze; o wiele dokładniéj tłomaczą się one przez działanie jakiejś nieprzepartéj konieczności, płynącéj z pewnéj nieprzezwyciężonéj przyczyny fizycznéj, dla któréj opuszczał ojczyznę zrozpaczony młodzieniec i starzec, silny i słaby wraz z bydłem, trzodami i wozami. Przyczynami temi są przeobrażenia gruntu i zmiany w biegu wód. Plemiona, zmuszono do wychodźtwa, były popychano po wielkim gościńcu, droga więc ich stosowała się do kierunku równoleżników, nie zaś południków; a tym sposobem ruchy i wędrówka ich dały się łatwiéj wykonać z powodów, w poprzednim rozdziale wyłożonych.
A więc te przemiany geologiczne wchodzą jako czynnik do historyi ludzkiéj nie tylko w Azyi, któréj wielkie morze wewnętrzne zmalało do rozmiarów morza Kaspijskiego, utraciwszy połączenie z Bałtykiem; lecz też i w Europie. Wspomnienia o tych przewrotach znajdujemy w podaniach o potopach starożytnych, które stanowią najpierwsze fakta historyi greckiéj; jednym z takich było może otworzenie Bosforu Trackiego. W późniejszych znacznie czasach spotykamy się wciąż z wypadkami, zależnemi od zaburzeń geologicznych: handel karawanowy Azyi Mniejszéj został zniszczony skutkiem zmian poziomu tudzież nagromadzenia się piasków, nawianych z pustyń przyległych; Cymbrowie byli ku Italii popchnięci skutkiem napływu morza na ich siedziby. Nie masz ani jednego brzegu w Europie, któryby nie dostarczył podobnego dowodu: ujścia Bonu już nie są takie, jakiemi były za czasów rzymskich; zachodni brzeg Anglii został urwany milami całemi. Na morzu Śródziemném linija brzegowa zmieniła się również; miasta, które niegdyś stały na brzegu, dziś są daleko w głębi lądu; inne zanurzyły się w morzu. Wyspy, jak Rodos, podniosły się z głębi. Północny Adryjatyk, niegdyś głęboka odnoga, dziś stała sie płytką; zachwiane wieże i pochylone świątynie zapadły się skutkiem osiadania ziemi. Na przeciwległym krańcu Europy półwysep Skandynawski przedstawia fakt powolnego wiekowego
