w których obracają się ich sprawy. Szybkość istnienia może być rozmaita, chociaż okresy czasu mogą być równe.
Tym sposobem pochodzenie, istnienie i śmierć narodów zależą od wpływów fizykalnych, a te znów są wypadkową praw niezmiennych. Narody są tylko przechodowemi formami ludzkości. Muszą one podlegać wygasaniu, jak formy przechodowe rzędów zwierzęcych. Nie masz dla nich nieśmiertelności, jak nie masz nieruchomości w żadnéj z rozlicznych form, jakie przechodzi zarodek w ciągu rozwoju swojego.
Tak więc życie narodów upływa w następstwie prawidłowém, określoném przez prawa niezmienne, a zatém przy ocenianiu rozmaitych narodów, nie powinniśmy uwodzić się pozorem przypadkowym, jaki się nam przedstawi. Porównanie filozoficzne opiera się na obejrzeniu całkowitego ich zawodu czyli cyklu postępów, nie zaś stanów chwilowych i przechodnich. Jeśliby nawet spotykały ich nieszczęścia, i wtedy jeszcze ich pochód bezwzględny nie może być wsteczny; jest on zawsze postępowy, wtedy nawet, gdy dąży do rozprzężenia. Dzieje się tu tak samo, jak z życiem indywidualném, które również postępuje naprzód w wiekach dziecinnym, dojrzałym i podeszłym. Więcéj niż usprawiedliwioném jest twierdzenie Paskala: „że ogólne posuwanie się ludzi przez cały szereg wieków musi być widziane w postaci jednego człowieka, żyjącego wiecznie, uczącego się nieustannie.“ W obu razach rodzaj postępu, jakkolwiek bywa czasem nieprzewidziany, nigdy nie jest raptowny. Na każdym stopniu wynurzają się wypadki i idee, które nie tylko zawdzięczają swe pochodzenie wypadkom i ideom poprzednim, lecz rozciągają się i wywierają w pływ na daleką przyszłość. Stosownie do tego, czy się one gromadzą tłumniéj, czy téż występują osobno i luźniéj, życie narodowe, tak samo jak indywidualne, okazuje rozmaitą szybkość, zależną od natężenia myśli i działalności.
Lecz jakąkolwiek będzie ta energija, z jakąkolwiek szybkością odbywać się będą przemiany — skoro wypadki płyną, jako skutki, z wypadków poprzednich, a idee z poprzednich idei — zawsze badacz przenikliwy, wśród najgwałtowniejszych zaburzeń umysłowych, potrafi wykryć, że istnieje prawo ciągłego przeobrażania się mniemań ludzkich.
W badaniach nad rozwojem Europy, które obecnie zaczynamy, naturalnie musimy najbardziej zwracać uwagę na objawy umysłowe, gdyż wzrost materyjalny i władza polityczna przedstawiają nam mniej ważne, chociaż zawsze cenne
