równoleżnika czyli szerokości geograficznéj. W tym ostatnim kierunku spostrzegamy daleko mniejsze różnice klimatu, a i te zależą bardziej od przyczyn geograficznych, niż astronomicznych. W podróżach tego rodzaju nigdy się niezdarza ta szybka zmiana powierzchowności, koloru skóry i władz umysłowych, jaką napotykamy w innym kierunku. Tak naprzykład, jakkolwiek średnia temperatura Europy, gdy się posuwamy od Polski ku Francyi, wznosi się przeważnie pod wpływem wielkiego prądu atlantyckiego, przynoszącego cieplik z odnogi Meksykańskiej i Oceanu zwrotnikowego, to przecież wzniesienie się jest o wiele mniejsze, niżeli to, jakie postrzegamy, przebywając tę samą odległość ku południowi. Za pomocą dzieł cywilizacyi o wiele łatwiej można usunąć niedogodności, wynikające z odmian na pewnym równoleżniku, niż na południku, dla prostej przyczyny, że w pierwszym razie odmiany te są mniejsze.
W ten sposób dotkniętemi bywają nie tylko kolor skóry, rozwinięcie mózgu, ale i władze umysłowe. Przy różnicy klimatu muszą objawić się różnice w zwyczajach i obyczajach, różnice w rodzajach cywilizacyi. Są to fakta, które zasługują na najpilniejszą uwagę, gdyż różnice te są ściśle powiązane z wypadkami politycznemi. Jeżeli jednorodność jest pierwiastkiem siły, więc państwo, leżące pomiędzy wschodem i zachodem musi być potężniejszem od państwa, które się ciągnie od północy ku południowi. Sądzę, że ta okoliczność była wcale niemałoznaczącą przyczyną potęgi i długowieczności Rzymu, ułatwiającą cezarom dosyć trudne częstokroć dzieło rządzenia. Istnieje wrodzona dążność ku jednolitości w kierunku od wschodu ku zachodowi, w kierunku zaś od północy ku południowi — dążność do odróżniania się i antagonizmu, a zatém rząd taki w ostatnim razie zawsze potrzebować będzie wyższego stopnia mądrości politycznéj.
Form y przechodowe, jakie zdolny jest wydać pewny typ zwierzęcy posuwając się z północy na południe, są o wiele liczniejsze od tych, jakie wydać może w przejściu od wschodu na zachód. Ostatnie, jakkolwiek mogą być istnie przechodowemi względem typu, od którego pochodzą, są przecież stałemi względnie do miejscowości, na której je spotykamy, ponieważ w rzeczy saméj są one wcieleniem jej wpływów fizycznych. Dopóki zatém w pływy rzeczone pozostaną bez zmiany, dopóty i forma, przez nie wytworzona pozostanie nienaruszoną. Za taką formę stałą w zastosowaniu do człowieka przyjąć możemy oznaczenie pierwiastku etnicznego.
