społeczeństwa. A jakkolwiek nauka ta jeszcze do dziś wykazuje liczne niedomagania, z świeżością nauki związane, zrozumiałe i przez trudność zagadnienia, jakkolwiek wśród współpracowników istnieją do dziś wielkie różnice co do podstawowych kwestj, powstały liczne, zasadniczo odmienne szkoły, a ulubione przez wielu analogie przyrodnicze do licznych zboczeń prowadziły, niemniej wycisnęła socyologia swe piętno już na wszystkich naukach społecznych, w ich rzędzie i na polityce. Wniosła ona do polityki pogłębienie badań, usunęła jednostronne przecenianie prawnej konstrukcyi politycznej, kładąc nacisk na działające w społeczeństwie siły, badając jego istotę, potrzeby, objawy życia, warunki i prawa bytu i rozwoju, organy i funkcye. Odnośne prace i wyniki socyologii są wzbogaceniem i pogłębieniem polityki, winny też być w nauce polityki odpowiednio do ich podstawowej doniosłości uwzględnione. Na tej podstawie poczyna rozwijać się nowe realistyczne opracowywanie nauki polityki, jako nauki o celowem życiu społeczeństw, uwzględniającej wyniki badań socyologicznych. Ale i w tym kierunku objawiają się znów nieraz pewne wady i niedostateczności. Błędem jest bowiem — i to błędem, odgrzewanym ze starego ekonomicznego liberalizmu — patrzenie tylko na społeczeństwo, abstrahowanie od państwa, błędem mechanicnze pojmowanie dziejów, błędem uznawanie jedynie naturalnych praw rozwoju, wraz z stąd płynącą konsekwencyą ograniczania świadomej zbiorowej interwencyi i działalności. Był ten błędny kierunek dawniej i w ekonomii, pisał niegdyś Prince Smith: über die so gennante Arbeiterfrage, negując jej istnienie, bo rzekomo jedynie naturalne prawo podaży i popytu rozstrzyga o położeniu, działające siły naturalno-gospodarcze mają być bezwzględnie wyższe, niż jakiekolwiek świadome, a więc sztuczne zarządzenia. Teorya i praktyka ekonomiczna nie uznały jednak słuszności tego negatywnego stanowisko, i życie stwierdziło w wielu
