słychanéj zmiany w pojęciach, zasadach i dążeniach.
Tu — kamień nie pozostał na kamieniu...
Przybyło nam kilka prawd nowych — temu zaprzeczyć nie można; ale sporo poszło ich w gruzy... Od r. 1870-go szczególniéj wybitnie czuć się dają nowe prądy...
W literaturze mamy realizm, naturalizm... (nazwijcie to sobie jak chcecie); w polityce oportunizm; w sztuce — impresyonizm; w życiu — praktyczność.
Ideały zostały pognębione...
Wiele sztandarów i haseł leży na ziemi podeptanych nogami. Pomiędzy ofiarami wieku jakżebyśmy i my być nie mieli, my, którym od tak dawna Montalembert wyrzucał naszę miłość poezyi zbyteczną, a zamało rachowania się z rzeczywistością!...
W rachunku, wedle przekonań wieku, okaże się pewnie, żeśmy stracili wiele, a szczególniéj miłość u ludzi: — ale z innych względów sądzę, że i zyskaliśmy nie mało z tego, co dziś, z natury swéj jest niewidoczném. Niedola jest mistrzem potężnym, nauczycielem surowym, — ale ma siłę odradzającą... Są łzy karmiące, są owocujące boleści, są cierpienia leczące. Są losy męczeńskie, wiodące do wyrobienia siły.
Z innych narodów ulegających metamorfozie radykalnéj, Francya w swym upadku, Niemcy w tryumfie swoim na szczególną zasługują uwagę. Piérwsza przechodzi przesilenie, którego skutków obrachować nie podobna; drugie także jeszcze zdają się z wielką potęgą uzyskaną nie zupełnie zżyte i oswojone... Vae victis! rozlega się po jednéj stronie Renu; po drugiéj, zwycięzcom téż ich wielkość nie łatwa jest do dźwigania. Któż odgadnie, do czego doprowadzi tu upadek, a tam siła?
Są ludzie, którzy z oburzeniem protestują przeciwko idei tego upadku Francyi, którzy wierzą w jéj odrodzenie, którzy już upatrują jego symptomata... Dla nas w téj chwili wszystko mrok jeszcze pokrywa; tak jak na przeciwnym brzegu nie widzimy jasno celu i granic, jakie potęga sobie zakreśli. I tu i tam zadanie olbrzymie, praca mozolna... ale cel wielki, bo nie dla siebie samych pracować będą narody — ale dla całéj ludzkości...
