Strona:Eliza Orzeszkowa-Nad Niemnem (1938) tom III.djvu/258

wała się w innych czasach, to alboby wcale nie przeszła przez cenzurę, lub wyszła oszpecona. Dobre więc i to, że była w Tygodniku i w dwóch wydaniach i zrobiła swoje i robić będzie dalej pomimo zakazu wydawnictw dalszych. Wiadomość ta pochodzi od sekretarza cenzury. Czy jest pewną i nieodwołalną, ręczyć nie mogę. Cenzura nasza działa zwykle z własnego natchnienia albo któryś z urzędników zwróci uwagę prezesa, jakie to rzeczy puszcza jego liberalny kolega itd. Nad Niemnem zrobiło hałasu wiele, nie podobna przeto, by słuchy nie doszły do prezesa cenzury; tłumaczono zresztą tę powieść na rosyjski dwa razy, Nowoje Wremia denuncjowało, że żywioł polski w Wilnie wzmaga się dzięki romantyzmowi tej powieści. To wszystko mogło zwrócić uwagę wprost, bez jakiegokolwiek działania ze strony władz administracyjnych. Zresztą, jak rzekłem, zanim się wyczerpie edycja, Bóg wie co będzie. Może się czasy zmienią, może ten zakaz cofną. W każdym razie jeszcze coś zdziałać można dla powieści, która jest tłumaczoną na rosyjski. To paszport bardzo dobry. W najgorszym wypadku służy apelacyja do Zarządu Prasy w Petersburgu, a wreszcie pozostaje wolne pole w Galicji i Poznańskim. W pierwszej z tych prowincji Nad Niemnem ogromny wpływ wywarło i wywiera. Młodzież dublańska uczy się z tego jak z katechizmu miłości swego kraju. Z zapałem opowiadała mi o tym bawiąca tu p. Wysłouchowa“.
 Optymistyczne przewidywania Méyeta sprawdziły się, acz nieprędko. W roku 1899 wyszło trzecie (pełne) wydanie książkowe Nad Niemnem rozpoczynając czterotomowy wybór pism Orzeszkowej dokonany nakładem Hipolita Wawelberga. Następną edycję tej powieści przyniosło dopiero rozpoczęte w r. 1912 wydanie Pism (t. II i III) nakładem Gebethnera i Wolffa. W tej edycji, wznowionej w r. 1925, miało Nad Niemnem sześć wydań (ostatnie w r. 1936). Poza tym dzieło to — skrócone przez Antoninę Morzkowską — wyszło dwukrotnie (1902, 1910) nakładem Macierzy Polskiej. Fragment jego (o Franusiu, żołnierzu napoleońskim, który zamarzł przed rodzinną chatą) opracowała jako opowiadanie dla młodzieży pt. Legionista znad Niemna Józefa Januszówna, wydając go w Zukerkandla Biblioteczce dla dzieci i młodzieży (książeczka 41, Lwów-Złoczów [1910]). Na scenie znalazło się Nad Niemnem w roku jubileuszu czterdziestolecia pracy autorki (1907), najpierw w Kijowie, następnie w Puławach, wreszcie w Warszawie (w Dolinie Szwajcarskiej) w przeróbce Konstancji Łozińskiej-Staniszewskiej (oryginał tej inscenizacji znajduje się w Towarzystwie im. El. Orzeszkowej w Warszawie). Fragment powieści opracował Adam Kowalski jako Legendę o Bohatyrowiczach wystawiając ją w Grodnie w r. 1929 z okazji odsłonięcia tam pomnika pisarki (w Towarzystwie im. El. Orzeszkowej w Warszawie znajduje się kopia tej sztuki).
 Orzeszkowa sama myślała o przerobieniu swego dzieła na scenę. Świad-