Sen srebrny Salomei/Akt trzeci

←Akt drugi

Sen srebrny Salomei • romans dramatyczny w pięciu aktach • Akt trzeci • Juliusz Słowacki

Akt czwarty→

←Akt drugi

Sen srebrny Salomei romans dramatyczny w pięciu aktach Akt trzeci Juliusz Słowacki

Akt czwarty→

W domu regimentarza. Wchodzą Regimentarz, Sawa i Księżniczka

REGIMENTARZ

Czas teraz. mospanie Sawo,

Czynnie zająć się wyprawą

I buntowi uciąć głowę.

Czas pokazać w ciemnym jarze

Wielkie miecze koralowe,

Jak dawni regimentarze

Ukraińscy i podolscy.

Czas pokazać, żeśmy polscy

Posiadacze tej krainy,

Choć bez hełmów i kirysów;

To wszakże nie do pierzyny

Tylko i nie do kieliszka;

Ale naszych cór, narcysów,

Na świętego klnę Franiszka!

Nie damy chłopom za żony.

Syn mój, wziąwszy dwa szwadrony,

Przed nami zamiata pole

I pewnie się na rosole

Rusałczanym nie rozpieści...

A sądzę, że lada chwila

Od Gruszczyńskiego nam wieści

Nadlecą - pewnie się stary

Na erudycją wysila,

A szablicą przygasza pożary.

do księżniczki

Ty zaś, moja piękna Parko,

Wiń nam żywota przędziwo.

Gdybyś była sprawiedliwą,

To bym cię regimentarką

Ogłosił na kraj okolny,

Gdy sam jako hetman polny

Po rosie w pole wyjadę...

Ale panienka ma wadę!

Ma wadę: pierścionek gubi

Kto taką stratną poślubi,

To kiep

KSIĘŻNICZKA

spoziera spod oka na Sawę

Czy słyszy pan Sawa?

REGIMENTARZ

On się jeszcze rozpoznawa,

Ale nie zna się na tobie,

Boś ty mu ni siostra, ni żona. -

Cóż? tęskno ci bez Leona?

Ślubny wam dzień przyozdobię

I wyjaśnię wam świetlicę

Łbami Kozaków na tyce.

KSIĘŻNICZKA

Tateczku - a czy pan Sawa

Będzie pochodnią w lichtarzu?

REGIMENTARZ

gładząc ją pod brodę

Cóż to, mój regimentarzu?

Jaka ty już w myślach krwawa!

Ledwo dzisiaj na urzędzie,

A już rączki masz łabędzie

Zajęte głów zdejmowaniem?

KSIĘŻNICZKA

Owszem, chciałabym rozdawać.

REGIMENTARZ

Cicho! bądź z uszanowaniem! -

Widzisz, Sawo, te ptaszęta

Trzeba śmieszkami napawać,

Na żartach się nie poznawać;

To one swym świegotaniem

Przez różne szpaczków talenta

Smętny czas grożący nocą

Żywo po angielsku złocą;

I zdaje się, gdy świegocą,

Że ta ziemia cała gajem

Zielonym, gwiazdą i rajem,

Gdzie za teatru kurtyną

Ludzie lepsi za kraj giną.

Wchodzi Pafnucy z pałaszem Gruszczyńskiego w ręku.

Cóż to znowu za szlachcic obdarty?

PAFNUCY

Od Gruszczyńskiego przychodzę.

REGIMENTARZ

A Gruszczyński?

PAFNUCY

Pozostał na drodze.

REGIMENTARZ

Powiedz wszystko i bądź z nami otwarty -

Tobie z oczów nieszczęście wyziera. -

Umarł starzec? czy umiera?

Czy przez chłopstwo gdzie w sztuki rozdarty?

PAFNUCY

Jasny panie, posłuchaj cierpliwie,

A uderzę ci chrapliwie

(Tak, że zadrzy serce mężne)

W nieszczęcia trąby mosiężne.

Wczoraj, panie, po twym liście

Otrzymanym, starzec biały

Ruszył się jak lew ogniście

Gotów targać świat w kawały.

"Co, ja tchórz?" - krzyczał - "ja, stary

Rotmistrz służący za Sasów?

Mnie każą wychodzić z lasów?

W twarzy i w gestach regimentarza widać zadziwienie.

Ciągnąć przez lochy i jary?

Gdzie ledwie węże się toczą

Po kwiatach wstążką błękitną?

Gdzie rzezunie nas otoczą,

Z gór wystrzelają, w pień wytną

I głowy nasze na tykach

Postawią żonom przed oczy?" -

Tak krzyczał; a na uboczy

Przy gwiazdach, wielkich świecznikach

Srebrnych, które ogonami

W niebie wisiały nad nami,

Zwierzyć się przede mną szukał

Z omenów; jak mu do dworku

Po trzykroć Chrystus zapukał

We drzwi, dwakroć we śnie zastał,

A raz zastał na paciorku;

Tak że po stukaniu nastał

Wielki strach; i czeladź cała,

Matka, nawet dzieci drobne,

Owo stuknięcie żałobne,

Groźne, po którym nastała

Cisza w domu i na dworze,

Wzięli za stuknięcie Boże.

"Jakoż" - mówił do mnie stary -

"Była to dla mnie nauka.

Abym poszedł pod sztandary,

Bo Pan do drzwi moich puka.

Pokazuje w kraju łodzi

Tonące ludzie w rozpaczy;

I sam w domek zajrzeć raczy,

Sam po rycerza przychodzi".

"Jakoż" - mówił - "mam ufanie,

Że na werbunku nie zginę".

To, jaśnie wielmożny panie,

Z jego ust słyszałem wczora.

Potem swoją mi dziewczynę,

Służkę u twojego dwora,

Polecił: - i wnet z lewady

Pod rosę i księżyc blady

Ruszyliśmy czyniąc pilny

Marsz, ażebyśmy o wschodzie

Przeszli cicho jar mohilny

I o Irdynieckim brodzie

Zachwycić mogli gdzie wieści. -

Rano (ach, panie! w boleści

Mówić nie mogę!) nad rankiem,

Pod brzóz już ostatnich wiankiem

Jeszcze się zatrzymał stary,

Jeszcze mi tam swoje mary,

Swoje sny i wizje chore

Oraz starca Wernyhorę

Z wróżbą o dwóch chorągiewkach

Przypomniał. A w leśnych drzewkach

Był dziwny z powieścią związek,

Jakieś szeptanie gałązek,

Szmery stłumione półgłośne;

Jakby śpiewania żałosne,

Przez duchy tych drzew czynione

Na kwietnym lewad wybrzeżu;

Jakby po starym rycerzu

Jakieś głosy utęsknione,

(Które jeszcze w uchu słyszę)

Radzące staremu na ciszę

I spoczynek. - Wtem z rozłogów

Podniosło się słońce złote,

Na kształt Mojżeszowych rogów

Ubrane w ogniste słupy;

I wiodło nas na robotę

Mieczową, którą już kupy

Kawek i wron, i szulaków,

Zwite koło naszych znaków

Czarną koroną piekielną,

Okrakały za śmiertelną.

Rota za rotą sprawieni,

Wszyscy dobrzy przyjaciele,

Jechaliśmy - on na czele

Z chorągwią - i w jar ów głuchy,

Pełny deszczowych strumieni,

A po ścianach czarny, sucy,

Bokami słońcu zakryty,

Wjechaliśmy, tak że słońce

Ozłociło nasze kity

I same sztandarów końce:

A ciemność, jaka w kościołach

Panuje, grobowej bliska,

Na naszych leżała czołach,

Gdyśmy przez te uroczyska

Ciągnęli, żując myśli surowe;

I tylko kopyt iskrzyska,

Gdyśmy podkowa w podkowę

Za naszym wodzem lecieli,

Albo blask od karabeli

Swoje ognie piorunowe

Na ciemne jary te kładły;

Jakby tam furie u skały

Z ognistymi prześcieradły

Na nasze ciała czekały,

Tych ludzi. mających ginąć,

Gotowe w płomień owinąć.

Około dziewiątej rano

Przyjechaliśmy nad duże

Serca wód, wielkie kałuże,

Stawek, gdzie nam po kolano

Woda oraz grząskie błoto

Lgnące pętało rumaki.

Tam starzec z chorągwią złotą,

A za nim pomniejsze znaki

Wbrodziły a wody śpiące

W srebrne się wielkie miesiące

Rozeszły; jakby, o panie!

Niosąc nasze pożegnanie

Ojczyźnie gdzieś stojącej na brzegu

Bo wtem, nie strzegąc szeregu,

Ładu i żadnej komendy,

Przyszedłszy nie wiedzieć którędy,

Pokazał się lud gruszczyniecki.

Ci się wężowymi stecki

Zlewali z gór na Polaków;

Ci się z jałowcowych krzaków

Ukazali, strasznej cery

Podpiłej - sinozielonej.

Rzekłbyś, że na ziemi onej

Jałowców ciemne ogrojce

Przeradzają się w siekiery,

W noże i w spisy, i w zbójce -

Że te straszne jaru ciemnie

Całe się krwią zarumienią

I wyreżą się wzajemnie,

I w dwie mogiły zamienią -

Że ze srebrnego jeziorka

Zrobi się teatrum nowe,

Na którym śmierć jak aktorka

Swe tragedie purpurowe

Będzie odgrywać w ciemności;

Krwawe sztandary pozwiesza,

Ludzką kość do wilczej kości,

Ciała ludzkie z psimi ciały

Ohydną ręką pomięsza;

I temu, co trupy wskrzesza

A niebios jest gospodarzem,

Takim okropnym cmentarzem

Ta ohydna monarchini,

Mająca świat w panowaniu;

Przy wiekuistym wskrzeszaniu

Litość albo strach uczyni

I horor. - Pierwszy Gruszczyński,

Obejrzawszy gór załogę

I cały lud ukraiński,

Któremu nie mógł podołać,

Kazał długo i na trwogę

Żałośnie w trąby zawołać.

A dotąd nie wiem, na kogo

Wołał - trąb serdeczną trwogą?

I tym tak żałosnym graniem?

Bo mu góry z urąganiem

Odpowiedziały o męstwie

Próżnym, gdzie moc taka wroga! -

Więc sądzę, że Pana Boga

O swoim niebezpieczństwie

Trąbami on zawiadamiał;

Więc sądzę - że pierwej duchy

Na powietrzu gdzieś rozgramiał

I bił o anielskie słuchy,

I był w niebie, nim na świat powrócił,

Porwał sztandar i na wrogi się rzucił.

I z białą głową odkrytą

Leciał gnany naszym gwarem

I krzykiem - (a nie słowiczy

To głos, kiedy szlachta krzyczy

Pędząc zbrojna do ataku!)

Już wódz na czele orszaku

Dobył się z grząskiego błota;

Już koń się na brzegu wspinał,

Już chorągiew wielka złota

Burczała, już rąbać zaczynał

I powietrze już zarzynał

Jęczące od szabli zamachu;

Wtem stanął i bladość strachu

Twarz mu oblała i rosła,

Z ust próżne wypadły dźwięki,

Sztandar złoty wypadł z ręki,

Miecz na tasiemce zawisnął;

A krew, co się wprzód podniosła,

Tak że rumieniec wytrysnął,

Wróciła trwożna do łona, -

I bladość straszna, zielona,

Bladość, co nigdy na Lachu

Nie występuje - ohydna!

Bladość, która w nocy widna

Na złodzieju, bladość strachu

Zielona i ołowiana; -

Pierwszy raz wtenczas widziana

Przez mnie na polskiej twarzy,

Przeraziła nas husarzy,

I mróz nam przeszedł przez kości:

Bośmy się zlękli bladości

Takiej czarnej, ołowianej,

Na twarzy wodza widzianej.

Bo ta przy srebrnym warkoczu

Twarz biała jak u komety,

Bo w twarzy te węgle oczu,

W oczach te wzroku sztylety,

I krwią, i ogniem czerwone,

Gdzieś na powietrzu utkwione,

Wylatujące z rozłogu,

Gdzieś utkwione - jakby w Bogu -

Dziś widzę

Teraz was proszę

Jeszcze o chwilę cierpliwą:

Bo starca pałasz przynoszę;

Więc słowy wszczepić muszę

Jego mścicielowi w duszę.

Niech tego ojca obraza

Przejdzie w serce, w dłoń człowieka;

Niech ten kawałek żelaza,

Który rdza wieków powleka,

Znajdzie tu ręce gorące;

I niech te umierające

Stare tureckie turkusy,

Gdy je polskie ręce chwycą,

Znów swe oczy rozbłękicą;

Niech tej klingi kolor rusy,

Gdy nią człowiek krzyż uczyni,

Znów swoją twarz rozrubini

Jak piorun polskich pałaszy

I świat krzyżem czerwonym przestraszy.

REGIMENTARZ

Zawiesiłeś nas ciekawych

Nad przepaścią pełną strachu

I widm jak upiory krwawych.

PAFNUCY

Mówiłem wam, że w zamachu

Szabli, lecąc od gromady,

Starzec stanął - stał się blady,

Głuchy, jakby skamieniony;

Wysoko gdzieś zapatrzony

Jak na kruki, jak na wrony,

Na słońce i na niebiosa,

Na anioły i na Boga.

A na niego szedł las wroga,

Gromada spis złotowłosa;

Las niby jakiś bez liści,

Który słońce rozogniści

I na wierchołkach oświeci;

Las w śrzodku pełny zamieci,

Od mgieł zawiany posępnych;

Las tajemnic niedostępnych,

Z girlandą ognia na głowie;

A w tej girlandzie, o Boże!

Słuchajcie, mości panowie!

I dajcie też Wernyhorze

Świadectwo, że widzi, co gada. -

Pośród spis dwoje główeczek,

Jedna i druga tak blada;

A tak utkwione na tyce,

Że z tych dwojga dzieciąteczek

Były dwie płonące świece

I dwa umarłe księżyce

Śród straszliwego ogrojca; -

Dwie główki ścięte po szyje

Szły prosto, prosto na ojca;

Jakby wiosenne lilije

Na krwawym zabójcy grobie; -

Zda się ucieszone obie

Tym wielkim egzaltowaniem,

Tym powietrznym mogilnikiem,

Tą wolnością i lataniem;

Tym żelazem, co w nie tonął

I z główek wyszedł ognikiem,

I palił się na wietrze, i płonął

Jako świętych serduszek oferta. -

Kto wam to lepiej naczerta,

Nie wiem? do ojca szły ręki,

Niby żebrać o niebieskie zasiłki,

A ja sądzę, że mogiłki

Prosiły go i trumienki

Lecz on! - gdy te dziatki ścięte

Ujrzał i te spis wierzchołki!

I wprzód pomyślał: - aniołki!

A potem: - że wniebowzięte,

A potem: - że już zarznięte,

Pomyślał - to, mości panowie,

Włos mu biały wstał na głowie;

W zupełne wpadł obłąkanie;

Pokazał na te świeczniki,

Ręką nam pokazał na nie:

I beknął: "Moje chłopczyki" -

I nic nie mógł mówić więcej,

Bo w usta mu sto tysięcy

Pereł upadło. - A wtedy

Jeden z nas krzyknął: "Mospanie!

Na potem domowe biedy!

Na potem po dziatkach płakanie!

Teraz wrogom stawmy czoło,

Nim otoczą nas wokoło

I wytną na tej moczarze"

To rzekł ów głos, a zaś starzy husarze

Pewni byli, że im zemstę poruczy.

Ale starze, cały w gniewie,

Krzyknął: " Któż to mię tu uczy?

Czy to wasz komendant nie wie,

Skąd mu brać w rozpaczy radę?

Oto mój tu pałasz kładę" -

Rzekł i rzucił ten miecz goły -

"Tu mi stać, bo ja pojadę

Po dziatek moich popioły,

Po te krwawe jarzębiny

I po domowe nowiny.

Choćbym miał przed moje chłopy

Rzucić się, lizać im stopy,

To wyproszę je od krzyża,

Te główki, które wiatr piecze;

Wszakże to resztki człowiecze!

Których świętościom ubliża

Pogrzeb taki bez szacunku,

Takie urąganie z ciałek;

Taki mięsiwa kawałek,

Ten z boskiego wizerunku

Łachman zatknięty na dzidę

I na strach pokazywany,

Oczom ludzkim na ohydę,

Berberysem krwi skapany,

Którego kruk Kozakom zazdrości". -

To rzekł i pełen żałości

Pojechał - i wnet go czernie

Oblazły wkoło jak mrówki.

Z giestu widać, że nieźmiernie,

O swoje maleńkie główki

Starzec prosząc spuścił z tonu;

Z giestu widać i z pokłonu,

Że pokorę wielką kłamał;

Że zupełnie się tam złamał

Ów szlachcic pod ręką Bożą.

Podjechałem wtenczas bliżej

I słyszałem, że go trwożą

Główek tych niezdjęciem z krzyży

I pogrzebem ich nieświętym;

O domie mówią wyrżniętym,

O krwi, mordach, o płomieniu;

Nareszcie o żony zlężeniu

I o powiciu szczenięcia.

Wtenczas rękę jak do cięcia

Podniósł z miecza obnażony;

I cały wstydem czerwony -

Bo i starość ma wstyd swój dziewiczy

I pudorem się różanym maluje,

Gdy kto świętość jej roztajemniczy -

Krzyknął: "Hycle! pomorduję!

Wytnę w pień! szelmy! gadziny!

I nieba fundament siny

Krwią czarną waszą zamażę!

Gdzie szabla? gdzie moi husarze?" -

Krzyknął obłąkany cały;

Obejrzał się i stał się biały

Jak trup - łzawić się zaczął i ślinić,

I ogłupiał, i nie wiedział, co czynić.

Wtenczas jeden sotnik stary

Rzekł do niego: "Hej, Lachu i kumie!

Wydaj rozkaz, szczob tyje huzary

Ze szkap zlazły taj w jeziorka się szumie

Nie kąpały, a na łaskę zdały się". -

Słysząc to oczy tygrysie,

Jasne starzec w chłopy wlepił

I oczyma ich oślepił

Jakby słońcami tej ziemi;

Słońcami obłąkanemi

We krwi, w płomieniach i w grozie,

I rzekł: "Więc mię na powrozie

Jak psa, pany gospodarze,

Wiedźcie przed moje husarze,

Gotowe niosąc siekiery.

A jako znacie, żem szczery,

Tak i przed śmiercią nie zdradzę;

A wam szlachtę tu sprowadzę

I pod siekierami będę

Ostatnią dawał komendę".

To rzekł: - a jemu pod boki

Włożywszy mordercze piki,

Tak że zdawał się wysoki

Jako dawne męczenniki,

Jak Chrystusowe sztandary

Zbliżać się ku nam ów stary;

Chłopstwo go tak, pewne zdrady,

Wiodło przed własne szeregi.

Ale oczy, nasze szpiegi,

Poznały, że starzec blady

Z chłopstwem się czarnym nie kuma,

Ale żywota ostatki,

Swój dwór wyrżnięty i dziatki

Bogu na ofiarę składa;

I sam też o palmach duma,

Lecz męczeńskich - o czym chłopstwa gromada

Nie wiedziała, nie znając Jezusa.

Jakoż śród tych dzid obrusa,

Jak na chuście Magdaleny,

Słońce jasne, jego głowa

Spokojna, a purpurowa

Od męki cierniów serdecznych;

Jakoby w kręgach słonecznych

Dziś mi przed oczyma staje.

Dał znak, by ucichły zgraje,

I zamodlił się sam w sobie. -

Nagle! w tym sercu, w tym grobie

Całej nieszczęsnej rodziny!

Jakieś głosy wielkie, mężne,

Jakoby trąby mosiężne

Z Jozafatowej doliny

Zagrały i będzie słynąć

Ta komenda, w okropnym parowie

Zatrąbiona: "Mościwi panowie" -

Wrzasnął - "za ojczyznę ginąć!

Ja trup!" - To nam starzec krzyknął

Jakby groźna trąba sądna,

I okrwawił się, i z oczu nam zniknął.

I zaczęła się walka nierządna,

Bośmy z furią szatańską mścicieli

We łzach ślepi i na oślep lecieli.

REGIMENTARZ

Mniejszym stawią u ludów posągi,

U nas tylko powiedzą po wiekach:

"Taki ojciec! taki rycerz był ongi! -

A husarze?

PAFNUCY

Na chłopskich zasiekach

Dali gardło; kilku tylko zostało

I ci wstydzić się muszą żywota.

REGIMENTARZ

Kto tak gada jak ty, ten niemało

Musiał czynić?

PAFNUCY

Późniejsza robota

To pokaże, czy Pański robotnik.

REGIMENTARZ

Któż ty jesteś?

PAFNUCY

Stary dziwak, samotnik.

Bez przyjaciół

REGIMENTARZ

To nieprawda, mospanie

Bo ja jestem twój przyjaciel i w stanie

Dać za ciebie i gardło, i rękę

PAFNUCY

O Gruszczyńskiego panienkę

Proszę, jako opiekun sieroty

REGIMENTARZ

Gdzie Sałynka?

KSIĘŻNICZKA

Ach, dębu wywroty

Czasem łamią i róże podleśne!

REGIMENTARZ

Co mi wróżą te słowa boleśne?

KSIĘŻNICZKA

Kochany mój opiekunie,

Utraciliśmy Salunię.

Zniknęła dzisiaj ze dworu,

Jakby na nią ojciec krwawy

Rzucił kontusza rękawy

I do anielskiego choru,

Na srebrne łabędzie stawy,

Gdzie przy harfach grają dusze,

Zaciągnął. Może też ona,

Jako listek w zawierusze

Z ziemi lekko podniesiona

Duchową z rodzeństwem współką:

Jak w jesieni listek klonu,

Co się wydaje jaskółką,

Lub jako listek jesionu,

Co się zdaje gwiazdą złotą;

Widząca się na świecie sierotą:

Jak ton zlewa się do tonu,

Jako ognik do ogników,

Za duszami nieboszczyków

Poleciała.

REGIMENTARZ

Kontrefekcie

Szpaka, mów mi bez ogródek.

Ta panienka na respekcie

Dla wielu mi dziś pobudek

Droga - niech prawdy się dowiem.

KSIĘŻNICZKA

na stronie

Cóż ja mu nieszczęsna powiem?

Domysłów mu nie wyjawię.

REGIMENTARZ

W krwawej nas trzymasz obawie.

KSIĘŻNICZKA

Śniła mi się Dejanirą

Porwaną, a potem śniła

U dziada ze srebrną lirą,

Jakoby brzoza pochyła

Dumająca nad dumkarzem;

Potem gwiazdą nad cmentarzem.

REGIMENTARZ

Tu o sny nie chodzi wcale.

KSIĘŻNICZKA

Więcej nie wiem nic, prócz plotek.

REGIMENTARZ

Mów je.

KSIĘŻNICZKA

Czy ja kołowrotek?

REGIMENTARZ

Waćpanna mi za zuchwale

Odpowiadasz. Tutaj chodzi

O cześć młodziutkiej dziewczyny,

O cześć szlacheckiej rodziny,

O mój dom, któremu szkodzi

Ten rapt, trafiwszy się u mnie.

KSIĘŻNICZKA

A waćpan mię też za dumnie

Pytasz się.

REGIMENTARZ

Rzecz tego warta.

KSIĘŻNICZKA

z gniewem

Dziewczyna twoja rozdarta

Przez lwa. - Miej to, czegoś pytał. -

Odchodzi.

REGIMENTARZ

Gdyby to prawda!

SAWA

na stronie

Zazgrzytał.

REGIMENTARZ

Ha! gdyby to prawda była,

Że mój Lew To być nie może!

Wchodzi Chłop ukraiński.

CHŁOP

Panycz mię z listem przysyła.

REGIMENTARZ

Czy zdrów? Nim ten list otworzę,

Pytam, czy zdrów? słyszysz, chłopie?

CHŁOP

Tak, panie.

REGIMENTARZ

Co znaczy: tak, panie?

Oczy w tobie groźne topię;

Odpowiadaj na pytanie.

CHŁOP

Panicz ranny.

REGIMENTARZ

A gdzie leży?

CHŁOP

W mohiłach.

REGIMENTARZ

Czy ty pijany?

CHŁOP

Panicz żywcem pogrzebany.

do regimentarza, który rękę podnosi do bicia.

Tak niechaj mię pan uderzy -

Cóż ja winien? - Chłopstwo męczy panicza

REGIMENTARZ

Tego chłopa weźcie z mego oblicza,

Bo mię jego twarz przestrasza. -

Hurra, pany! do pałasza,

W moim dziecku ratować skrę duszy.

Wychodzi.

SAWA

Tego trzeba, aż szlachcic się ruszy

I zupełnie pałasza dobędzie.

Wychodzi.

PAFNUCY

sam

Ach! Ukrainy nie będzie!

Bo ją ludzie ci na mieczach rozniosą.

Ach! róż polnych z jasną rosą

Zabraknie, bo je ludzie ci kochankom rozdadzą.

Ach dumy w grobach ucichną!

Bo się pieśni do polskich już rycerzy uśmiechną.

Ach koniec Ukrainie!

Bo się sztandar szlachecki na kurhanach rozwinie.

Odchodzi.

ZMIANA I

Przy chałupie popa. Noc oświecona pożarem. Wchodzi Semenko z Chłopami.

SEMENKO

Hej, świat smutku trumnica!

Pod czerwonym pożarem,

Serca nasze pod strachem,

Duchy nasze pod czarem.

Gonta się nam pokazał

Przy pożarnej pochodni;

Zabełkotał językiem

Taj wprost piszow do Kodni.

Trzeba, pany sotniki,

Jeszcze siekier spróbować,

Jeszcze raz przeciw czarom

I krwią się rozczarować.

Jutro ja, gospodarze,

Przypnę czapline pióro,

A popi błahocześni

Niech wystąpią z proskurą,

Niech nakarmią jak na śmierć

Krwią Chrystusa umęczoną.

Taj znów łysną siekiery

Na pożarach, czerwono...

I budem ludźmi. - Ojcze

CHŁOP

A szczo bude z tą szlachtą?

SEMENKO

Rizat! - Taj że bude strach to

Na te pany; dworów blisko

Takie czarne cmentarzysko,

Kędy żywe trupy stoją,

Dzidami wsparte pod boki.

Niechaj się zaniespokoją

I otworzą trakt szeroki,

Sto-milowy trakt czerwony:

Gdzie jak spotkasz gród kamienny,

To uderzy w głośne dzwony

I rozpuści włos płomienny,

I żydowskim płaczem wrzaśnie:

A jak chłuśniem krwią, to zgaśnie

I przycichnie by mogiła

Strach, panowie gospodarze,

Strach to cała nasza siła.

Szczob my mieli czortów twarze,

A z płomieni złotych kryła,

Hej - a głos szatańskich krzyków,

Rękawice jak z krwawników,

Piersi czarne i czuhunne,

Myśli gromkie i piorunne:

Tak świat nasz! - Idte, sotniki!

Zabawcie'ś - jaką igraszką.

Bo ja dziś żonaty z Laszką,

Chciałby tę noc jak słowiki

Przepędzić na miłośnych gruchawkach.

Czekać mnie dolawszy dzbanka.

Chłopy odchodzą. Semenko stuka do chaty i wchodzą na scenę dwie Popadianki w zielonych sukniach, w złotych kokosznikach.

SEMENKO

Hej siostry! a cóż ta szlachcianka?

POPADIANKA

Ani usiądzie na ławkach,

Ani chce pogadać z nami.

SEMENKO

Jakże ona rubinami

Mogłaby wam co polecić?

Ustom takim tylko świecić

I palić się, i wyjadać

Serce z piersi, oczy z powiek; -

Lecz nie jęczyć ani gadać,

Bo jękną - to skona człowiek!

Bo poproszą - w ogień skoczy! -

Może was o co jej oczy

Prosiły?

POPADIANKA

Na nic nie patrzy.

SEMENKO

Jakżeby te oczy, ognie,

Patrzały, duszy nie zjadłszy?

Człowiek się, bywało, wzmognie

Na moc, na jedno spojrzenie -

Taj te oczy jak kamienie

Szmaragdowe, gdy w nich błyśnie!

Ona z wami tak umyślnie

W słowach i w spojrzeniach skąpa:

Po spojrzeniach waszych stąpa,

A po słowach waszych lata;

Aż ta sczarowana chata

Mej rusałce, mej dziewczynie

W pałac srebrny się przekinie,

W zamek z pawich piór i złota. -

Czy się ona nie kłopota

O co, siostry?

POPADIANKA

Ciągle wzdycha.

SEMENKO

Ach to uschnie od wzdychania,

Jak od wonności usycha

Kwiat, aż zbędzie malowania

I pomięte liści zrzuci

To wzdychaniem się wynuci

Z całej pieśni, z serca głębi;

I serduszko swe zaziębi,

I wyszepce słodkie słowa.

Dajcież mi ją - bo gotowa,

Trwogą zaniespokojona,

Westchnąć z serca tak, że skona.

Popadianki wyprowadzają Salomeę z chaty.

SALOMEA

Ach jak straszno! - Czy gdzie gore?

Czy to ty? - panie Semenko?

Ach bez męża mi nieskore

Płyną i smętne godziny

Często posunięty ręką

Zegareczek u dziewczyny

Ukraca długą tęsknotę

Ale choć ja słońce złote

Posuwałam serca biciem,

Choć księżyc wszedł nad futory,

Psy się odezwały wyciem,

Choć mruczą gdzieś senne znachory:

Nie słyszę mojego pana.

Ach jaka ja - jestem biedna!

W chacie chłopskiej sama jedna!

Wraz po ślubie zapomniana

I opuszczona po ślubie

Ja tak tajemnic nie lubię,

Zawsze z ludźmi żyłam szczerze

Powiedz? kiedyż mię zabierze

Mój mąż od tych popadianek?

SEMENKO

Nie wiem, panno

SALOMEA

To ty może

Której z tych dziewcząt kochanek?

SEMENKO

Brat.

SALOMEA

Ach, to się założę,

Że ci one nie do duszy.

SEMENKO

Hej - a to czemu, panienko?

SALOMEA

Bo każda z nich tak się puszy!

Humor mają kwaśny, dumny.

Gdyby mnie dotknęły ręką,

Myślałabym, że już leżę

Na marach. - Ja tobie szczerze

Mówię: gdzie pop, tam i trumna.

Ale nie myśl, że ja dumna

Lub z prostoty waszej szydzę

Albo się chłopami brzydzę.

Ja, bywało, pieśni wasze

I wieczornic słucham lubo:

Bywało, świecę zagaszę,

Wyjdę nocą na poddasze

I tam, jak za serca zgubą

Tęsknię - słysząc na torbanie

Śpiew i tańców tupotanie;

To mi i zapachy leśne,

I te głosy lecą dźwięczne,

Od smętności aż miesięczne,

Z wesołości - aż boleśne,

A od krzyków niby wściekłe,

A od ech długie, rozwlekłe,

A czasem czyste jak ślozy,

Jak szkło, na serce się leją.

To czasem się mgły odwieją

I odwiną srebrne brzozy,

I pokażą mi z kolorów

Wstążek - girlandę upiorów

Lecącą. - Czasem z kurhanu,

Kiedy się futrem otulę,

Patrzę, jak wy na Trzy Króle

Święcicie wody Jordanu.

Gdzieś na srebrnym, rzecznym lodzie,

Co błyszczy by złota blacha,

Pop wasz trojgiem świateł macha,

Ogniem rzuca po narodzie;

Z trzema płomieniami w dłoni

To wstanie to się pokłoni,

To się pokłoni, to wstanie;

Aż z wody ognie dostanie

Zagaszoną wprzódy świecą;

I ten ogień mu rozchwycą,

Rozniosą wnet na rożany

Lód pomiędzy tulipany

Z chorągwi gdzie mi w pamięci

Jeszcze dzisiaj widni święci,

Na dnach złotych malowani

I te popy

SEMENKO

Jak szatani.

SALOMEA

Nie, Semenko, każda wiara

Prowadzi ludzi do Boga.

Tatko mówi: "Świat to mara",

A dobrodziej: "Śmierci trwoga". -

Taj my, bywało, we dworze,

Kiedy okna śnieg zawali,

Przy tatku kolędowali

W srebrne Narodzenie Boże.

Jak pośród małej stajenki

Pastuszkom strzygącym runo

Zjawiło się Pańskie łuno,

Płomień przezroczysty, cienki,

Od złota, rubinów żywszy;

I pastuszki oświeciwszy,

Takim je natchnął weselem:

Że wybiegli, o dzieciątku,

Co miało być Zbawicielem,

Rozpytując się po drodze.

A potem - w jakimże kątku!

Na jakiej oni podłodze!

Na jakich prześcieradełkach,

Różach, rubinach, perełkach,

Narcyseczkach i bławatkach!

Przy jakichże biednych świadkach?

W żłóbeczku małym przed matką

Znaleźli Pańską dziecinę.

Ach - gdy nam zaśpiewał tatko,

Że znaleźli - to mnie, małą dziewczynę,

Łzy zalały: dreszcz radośny przechodził

I krzyczałam: "Chrystus Pan się narodził!" -

I krzyczałam, i klaskałam tak w ręce:

"Chrystus Pan się narodził w stajence!" -

A dziś! Boże! cóż ze mną siędzieje?

SEMENKO

Co mi ten kur ranny pieje?

Ot nie mogę od łez. - Słuchaj, panna

SALOMEA

Ach, ja by świeża dziewanna

Obrastałam w kwiatki złote.

A dziś porzuciłam cnotę.

Bóg wie, co to jeszcze będzie!

Co się jeszcze ze mną stanie!

Te wspomnienia, śpiewające łabędzie

Wchodzi Leon z kością trupią w ręku, ścigany przez kilku Chłopów.

Co to jest? W brudnym żupanie

Mój mąż w błocie cały, bez szabli?

SEMENKO

Czy go wypuścili diabli?

LEON

Ty podły zbójco! gałganie!

Chłopie! napadłeś mię w lesie,

Wyrąbałeś mi szwadrony,

Wiozłeś rannego w kolesie,

Gdzie jęczał szlachcic czerwony,

Gorącą mię krwią oblewał

I pode mną jak trup ziewał. -

Jeńcem jestem, więc nie będę się targał,

Lecz ci powiem wprost w oczy: ześ szelma!

Żeś liberią - moją krwią zaszargał!

Że ten szlachcic, co w oczach ma bielma,

To twój krwią cię on swoją zaleje,

Kiedy staniesz przed Boga jasnością.

Ot wy katy! rzezunie! złodzieje!

Ot ja wolny i trupią wam kością

Dam ostatnią i krwawą naukę

Łby wam podłe na miazgę potłukę!

Tę kość w moim ręku Bóg zapali

Jako piorun i będę was gromił,

Aż się cmentarz pode mną zawali

SEMENKO

Ot się Laszok na krew połakomił.

Hej pokornie ja proszę waszmości,

Daj mi z żonką noc przepędzić miodową.

LEON

Ot ja - przy tej trupiej kości,

Ty przy szabli - a tam purpurową

Błyskawicą pożary nam świecą:

Tu się tłuczmy - aż łby polecą

W drobne drzazgi do błyskawic - i znikną.

SEMENKO

do chłopów

Hej, parobki!

Chłopi chwytają Leona za ręce.

LEON

mocując się z chłopstwem

Włosy wszystkie mi wstaną,

Wszystkie jak gadziny sykną,

Wszystkie jako węże świsną,

Wszystkie jak pioruny błysną.

A choć członki skrępowane

W rękach u czarnych rzezuni,

To cię włosami dostanę;

Bo się mój włos rozpioruni,

Powietrzem ciebie doleci

I na węgiel czarny spali,

A paląc twarz ci oświeci,

Abyśmy się raz spotkali,

Nim się napotkamy w niebie;

Raz jak trupy spojrzeli na siebie.

Bóg to widzi, że nie chcę żywota,

Ale śmiercią chcę twej śmierci, gałganie;

Chcę do mogilnego błota

W robaków i krwi bluzganie

Zaciągnąć ciebie za włosy,

Zęby tobie wszczepić w gardło,

Gryźć się z tobą jak połosy,

Aby się na nas podarło

Ubranie nasze cielesne

A członki same bolesne

Po stepie skakały jak żmije.

Ja cię prosto nie zabiję

Za króla złoto i srebro;

Ale cię kiedyś za żebro

Odwinięte, kościo-pióre,

Siekierą tak odwalone,

Że ma zawiasami skórę,

Powieszę, jak żywą wronę!

Jak ty, krwawy pastwicielu!

Na jednym obywatelu,

Stawszy się piersi felczerem,

Usta mu zrobiłeś zerem

I straszną krwawą pustoszą;

A ze skór odartych skrzydła,

Które go w niebo unoszą

I pół ludzkiego straszydła

Panu Bogu teraz jawią

I pośród aniołów stawią,

Strasznym go czyniąc aniołem;

Otóż ja pod twoim czołem,

Jeśli się żywi spotkamy,

Wygryzę takie dwie jamy,

Aby w nie mózg wolno ściekał,

Jak ty woskiem powypiekał

U tych dwóch, co na wznak leżą,

Kłębiąc się w krwi jak delfiny

I bluzg roztopionej cyny

Na piersiach mają odzieżą,

Krzyżem i srebrną kałużą,

Pod którą ciało się dymi.

Więc ja cię, gadzie olbrzymi!

Nim cię duchy przenaturzą

W psa i obłok z krwawej pary:

W żebrach ci porobię szpary

I te znituję ołowiem;

A jeśli kiedy odpowiem

Przed Bogiem, to wiem. że nie za to

SEMENKO

Ty mój dobrodziej! ty chatą

Obdarzył mnie i połonką,

I znitował mnie z tą żonką,

Która mi tu pachnie rajem

Taj przyszedł - co? z korowajem?

Na wesele twego sługi,

Gdzie krew, to jak wina strugi;

Gdzie mogiły - jak wyprawa,

Księstwo całe, ziemia krwawa;

A pieśń na te zaślubiny

To wasze straszne łaciny,

To wasz smętny pacierz laszy,

Co mi głupie chłopstwo straszy

Wyjąc w nocy po mogiłach.

Szczob ty był lwem? przy lwich siłach?

To by wczora z twymi pany

Bił się niepardonowany

I krwią las ojcowski zrosił,

A u siekier się nie prosił,

Tego był, co dziś, humoru.

Gdyby ty był człek honoru?

To by swą kochankę cenił

I sługi z nią nie ożenił,

Wypaliwszy wstydu znamię

SALOMEA

Leonie, mów mu, że kłamie.

SEMENKO

Ja twój mąż

SALOMEA

Leonie drogi,

Czemu ty patrzysz pod nogi?

Podnieś oczy, w oczach siła.

LEON

Trzeba, abyś uwierzyła

W smoki, że na złocie siedzą,

A pisklęta własne jedzą;

W gadziny słońcem rozgrzane,

Ciałami własnych rodziców

Na stepach powypasane;

W upiory, co od księżyców

Wziąwszy gust do krwi czerwonej,,

Częściej spowinowaconej

Pragną, niż obcą się mażą:

Gdy cię te wszystkie przerażą

Monstra chodzące w purpurze,

Czyniące przeciw naturze,

By własnej dogodzić strawie:

Wierz we mnie i bądź w obawie,

Czy ja nie gorszy niż one

SALOMEA

Zdrapał rany ach, utonę

W tej krwi

SEMENKO

Weźmijcie ją, siostry.

Topór albo kosa skosi,

Albo miłość jej od śmierci wyprosi.

Popadianki wnoszą do chaty Salomeę Semenko za Leonem, prowadzonym na cmentarz przez chłopy, wychodzi.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Juliusz Słowacki.