Słownik etymologiczny języka polskiego/rząd
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
rząd, rzędu, ‘szereg, koleja’, rządki; porządek, porządkować; »w karczmie każdy rzędem płaci za wszystkich« (‘po kolei’); ‘umowa, najem’: rzędny, ‘najęty’; rząd, rzędzik, ‘uprząż koni, strój ich’, do dziś w przysłowiu: »konia z rzędem«, »osieł w bogatym rzędzie«; rząd, rządu, rządowy, rządzić (dawniej rzędzić), rządca, rządny, rządność, rządziciel; rzędzicha, rzędziocha (później i z ą: rządzicha, rządziocha), ‘kobieta wyrywająca się do rządzenia’; nierząd, nierządny. Liczne złożenia: zrzędzić (p.); wyrządzić (wyrzędzić, ‘nająć’); zarządzić (zarządca); podrzędztwo, podrzędny; urząd, urzędować, urzędnik; narząd, narzędzie; porządny jak rządny, nieporządki, itd. Rozwój znaczeń taki sam, jak i przy czyn: rząd na koniu, jak czyn, ‘zbroja zupełna’ na człowieku; narzędzie = naczynie; urzędnik = czynownik (rus.); wyrządzić = uczynić. Prasłowiańskie to, ale tylko w znaczeniu ‘szeregu, kolei’, ‘ordo’, u nas szczególniej rozwinięte. W litewszczyźnie słabo zastąpione: rinda, ‘żłób’ (w łotew. ‘rząd’), nurendēti, o ‘zachodzeniu słońca’, randa, ‘blizna’; bez nosówki i z wokalizacją i, ai: łotew. ridu (rist), ‘porządkuję’, ridi, ‘narzędzie’, raids, ‘gotów’. Pierwotne ię ustępuje przed ią (pierwszego przypadku i czasu teraźniejszego). Rozróżnianie znaczeń podobne u Czechów, między rzaditi, ‘porządkować’, a rzáditi, ‘rządzić, grasować’: rzad o ‘rzędzie’, ‘ordo’, a rzád ‘ustawa, order’. P. obrzęd.
