Słownik etymologiczny języka polskiego/czerw
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
czerw, ‘robak’; ‘płód pszczeli’; dawniej czyrzw, czyrw; czyrwotoczyna, czerwotocz, ‘toczenie drzewa przez robaka’. Od czerwu, w Polsce czyrwcem, czerwcem zwanego, t. j. od ‘porphyrophora polonica’, i od jego barwiku poszła we wszystkich językach słowiańskich nazwa czerwieni i barwienia na czerwono: cerk. czrweń, bułgar. czrwilo, ‘szminka’; czerwony, pierwotnie czyrzwiony, imiesłów od czyrzwić, ‘krasić na czerwono’; więc już pierwotni Słowianie na prarodzinie zajmywali się zbieraniem tej »koszenili« domowej, żyjącej na korzonkach ‘scleranthusa’, również czyrwcem przezywanego; korzenie wytrząsano na płachty, a poczwarki suszono; wywożono je szczególniej na Wschód i dochód bywał z tego znaczny; amerykańska koszenila, jako silniej barwiąca, zastąpiła czerwiec polski już od 16. wieku. Stąd i nazwa miesiąca czyrwca, czerwca (u Czechów czerwen; czerwenec, ‘lipiec’); wedle innych miesiąc czerwiec nazwany tak, że się w tej porze lęgnie czerw pszczół, a pszczelarstwo było jedną z najważniejszych gałęzi gospodarstwa słowiańskiego. Spór rozstrzygnie, kto ustali porę zbierania czerwca, właśnie na Mazowszu obfitego. — Obok czyrzw, istniał z innym przyrostkiem *czyrzm, o tem samem znaczeniu; od niego przymiotnik cerk. czrmĭn, ‘czerwony’, czrmnowati, ‘czerwienić’; u nas tylko w nazwach miejscowych (Czyrmin i i.) i w nazwie botanicznej czermienia. Pierwotne znaczenie czerwu i czermu było tylko ‘robak’; lit. kirmis nic innego, ale już ind. krmis obok ‘robaka’, ‘czerwiec’ oznacza i od Indów dostał się jako kirmiz do Arabów, a od nich rozszedł się na Wschodzie (tur. kyrmyzy) i Zachodzie (włos. chermisi i carmesino, carminio; franc. cramoisi i carmin), i doszedł do nas jako karmazyn, ‘materja jedwabna czerwono czerwcem polskim farbowana’, ‘szkarłat’. Koloru tego na żupanach używała tylko rodowa szlachta, więc: »jakem karmazyn«. Alkiermes (z arabskim rodzajnikiem) nazywano jeszcze w 18. wieku i ‘syrop-wódkę’, którą i cucono omdlałych. Dawną ‘maść w kartach’, czerwień, zastąpiły kiery francuskie. Częste w nazwach miejscowych: Czerwieńsk mazowiecki, a od grodów czerwieńskich, które Włodzimierz W. na Lachach zdobył, cała przyległa Ruś Czerwona nazwę otrzymała. Kolor czerwony był narodowy. Czerw, ‘robak’, utrzymał się w przymiotniku czer(w)liwy, ‘robaczliwy’: »czerliwe ze spodku«, Potocki; w biblji czyrzw (»robak«, Leopolita), w psałterzu czyrw i czyrzwiom, zawsze czyrzwiony i czyrwiony (bo zmiękczenia się jeszcze nie wyraża), ale w biblji już czyrwony, nie czyrwiony, bo nigdy inaczej nie pisane; z czyrwieńca (»z karmazynu«, Leopolita).
