P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§12
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział II |
| Indeks stron | |
KRAJ. Obwód tego narzecza ciągnie się linią od Djurdjewskiéj szyji, czyli od południowego ramienia Dunaju, w górę korytem Dunaju na zachód aż do miasta Tulczy; odtąd przestępuje przez Dunaj do Rossyi, okóla cały ujazd Kahulski w ziemi Bessarabskiéj (w którym 89 wielkich osad bołgarskich z miastem Bołgradem, przedtem Tabakiem, i 70,000 mieszkańców); wraca się przy wtoku Prutu czyli przy mieście Reni do Turcyi i biegnie naprzód na południe, potém na zachód, korytem Dunaju aż do Widinu, gdzie suchą ziemią ku Brzegowéj nad Timokiem przeskakuje; odtąd nachyla się ku południozachodowi i południu korytém Timoku aż do wąwozu Wratarnicy, gdzie się na wschód wygina, i wyłączywszy kilka wiosek serbskich południowo od Swierliku rzekę Timok przechodzi i do wsi Drażewca, półtory mili na zachód od Niszy dobiega; tu przechodzi rzekę bołgarską Morawę, a zachodniém pasmem gór, jéj dolinę otaczającem, naprzód na południowschód potem południozachód biegnie, zajmuje miasta Leskowec i Wranę, a pod miastem Morawą przez rzekę Morawę do wąwozu powyżéj Kaczanika się przymyka; odtąd pada grzebieniem gór Szarskich pod arbanaską wieś Zelka w odległości godziny na zachód od Tetowa, a daléj ku południu wschodnią pochyłością gór Szarskich, gdzie się bołgarszczyzna z arbanaszczyzną mięsza (Kostowo i Kiczewo jest arbanaskiem), aż blisko miasta Ochridu, gdzie się ku północy wykręcając część wyższéj Debry okrąża, a daléj korytem Czarnego Drimu, wschodnim brzegiem jeziora Ochridzkiego, okolicą miasta Diebola, grzebieniem gór Dżumerka nazwanych, blisko pod macedo-wołoską osadę San-Marinę się posuwa; tu stąd obraca się na wschód przez jezioro Kosturskie, miasteczko Kastranice, jezioro Jenidże, koło ruin Pelly, aż do miasta Solunu; odtąd postępuje przez wieś Jeniköi poniżej Chortiasza, tego ostatniego siedliska Bołgarów w téj stronie, grzebieniem gór, równinę Szerską na zachodzie ograniczających, aż do Wietrenu i Demirhissaru nad Strumem; odtąd bieży na wschód i północ-wschód przez wsie Krasną, Starczyst, wysoką górę Perin ku wsi Rusy nad dolną Mestą, daléj za górę Dospať ku źródłu rzeki Surmiszy czyli Ardy, potém jéj korytém aż pod miasteczko Karlidżik, tu środkiém kraju aż do miasta Hirmenli nad Maricą, ostatniéj już osady Bołgarów w téj stronie; odtąd się ciągnie z początku wschodnią stroną doliny Maricy aż do Adrianopola, daléj na wschód przez wieś Erekler, będącą najpołudniejszą osadą Bołgarów z całością złączoną w téj linii, za miasta Trnowo i Samokow; potém obraca się ku północy krajem ponad morzem leżącym aż do Wasiliku, i pod nad samém morzem aż do ujścia Djurdjewskiego, od któregośmy wyszli. Siedliska Bołgarów rozciągają się po większéj części dawnéj Mezyi, Tracyi i Macedonii, czyli teraźniejszéj Rumelii w państwie tureckiém i tylko na północy przez Dunaj do państwa rossyjskiego zabiégają ujazd Kahulski po większéj części wypełniając. Zewnątrz téj tak określonéj całości znajdują się pojedyńcze wsie bołgarskie w Turcyi w okolicy Goricy w Arbanasiech, blisko Carogrodu, a nawet i w Azyi Mniejszéj (Kiz-Derbend między Nikomedią a Niceą), we Wołoszech, księstwie serbskiém, w królestwie greckiém pod Wojnicą, i jeszcze w innych miejscach; w rakuskiém państwie w Węgrzech w stolicy Temeszskiéj dwie wielkie osady, Beszenowo i Winga; w Rossyi, w gubernii Chersońskiej niedaleko Tyraspola sześć osad. Wewnątrz tego kraju miészka wspólnie z Bołgarami mięszanina rozlicznych narodów, szczególnie Turcy, którzy wszędzie większe i utwierdzone miasta, a gdzie nie gdzie w równinach, mianowicie w kącie Dobricza zwanym, także i rozrzucone wioski zajmują, potém Grecy, Arnauci (około Wrany nad Morawą, w Kostowie, Kiczewie i t. d.), Macedo-Wołosi czyli Cincarowie, Żydzi, w ujeździe Kahulskim Mołdawianie i Rusini i t. d. tak że w ogóle tylko w niektórych górzystych jeszcze. mało znanych krajach prosty lud bołgarski czysty bez wszelkiéj cudzéj przymieszki znaleść można. W końcu sąsiadują Bołgarzy na północy w ujeździe Kahulskim i ponad całym Dunajem od jego ujścia ku Tulczy, od Ren ku Widinowi, a daléj po linii od Widina ku Bregowu nad Timokiem z Wołochami; na zachodzie najprzód ze Serbami po linii od Bregowa aż do Kaczanika, potém z Arnantami po linii od Zelki przy Tetowie aż do Żdrelec pod Kosturem; na południu z Grekami i Turkami dziwnie pomięszanymi po linii od jeziora Kosturskiego aż do Wasiliku nad Czarném morzem. Ludności dostatecznie podać nie można: dawniéjsi liczyli w Turcyi tylko 1½ miliona, co naocznie za mało jest; Bouć, który w latach od 1836—1838 w tych ziemiach podróżował, liczy 4½ miliona, co przesadzonem jest; my prawdopodobniéj liczbę ich w Turcyi na 3½ miliona ograniczamy, co z osadnikami, których się w Rossyi 80,000, w południowych Węgrzech 7000 liczy, ogółem 3, 587,000 dusz wynosi. Z tych są około 3,287,000 wschodniéj czyli greckiéj, a tylko około 50,000, w Węgrzech i Bołgaryi zachodniéj czyli rzymskiéj wiary; reszta, okolo 250,000, szczególnie ci, którzy w okolicy Dospatu, Newrkopu, i nad górnym Wardarem zamieszkują, odpadli z czasem do mahomedaństwa, jednakże aż dotąd swego przyrodzonego języka nie zatracili.
ZNAMIONA. 1) a a) zamiast ą: zab (ząb), dab (dąb), maż (mąż), raka (ręka), galab (gołąb’), patnik (wędrownik, w cz. pautnik); b) zamiast ъ gdzieniegdzie: kraw (krew), wrach (wierzch, wrch), prast (palec, prst), sas (z, w cz. s, se), kach (ku, w cz. k, ke), odachni (oddechnij). 2) e a) zamiast ę jak w serbszczyznie: me (mię), te (cię), se, meso (mięso), peta (pięta); b) zamiast a: trewa (trawa), glewa (głowa), czes (czas), czerodiej (czarodziejnik); c) zamiast je: gwezda (gwiazda, w cz. hwjezda), telo (ciało), mesto (miasto), sneg (śnieg); d) zamiast ь gdzieniegdzie: den zamiast dьn, starec zam. starьc, owes zam. owьs, tenko zam. tьnko; e) zamiast ą: czine (czynię), lowe (łowię); f) zamiast i bardzo często: krela (skrzydła, w cz. krzidła), preroda (przyroda), welek den (wielkanoc), stotena (setka, stotina). Naopak 3) i zamiast je i e bardzo często: nozi zam. nozje (nodze), na potoci, berisz (bierzesz), możisz (możesz), nesit (niesie), jesin (jesień). 4) i zamiast y, jak u Serbów i innych Ilirów: sin (syn), wisok (wysoki), gizdaw (pyszny); lecz d, n, t pozostają twardémi przed i. 5) o czasem zam. ъ: sfekor (swiekr), kakof (jaki), petok (piątek), mrьtof (martwy, mrtew), so (z, s, se). 6) Półgłoski ь i ъ często jeszcze używane: ogьn (ogień), grьlo (gardło), crьkfa (cérkiew), krьf (krew), crьno (ciérnie), crьwjak (czérẃ), wьhwa (złodziej), dlъgo (długo), Blъgarin (Bołgarzyn). 7) u zam. o jak w krajinskiém podrzeczu: mnogu (mnogo), siwu stadu (siwe stado), golemu czudu (wielki cud), duru (do, aż). 8) ja lub a zamiast je lub e często: biagaj (biegaj), mljako (mléko), czoljąk (człowiek), njaszto (nieco), caluni (całuj), Prasław (Przesław, miasto.) 9) ch zwykle bardzo słabe, prawie jak h: orechi czytaj orehi (orzechy), mucha czytaj muha; czasem jak f: ftela (chciała), szczególnie zamiast chw: fate (chwytam). 10) l jedno, pośrednie jak w czeskiém: zaklad, selo (sidło), daleko, prolete (podleci); 11) c zamiast cz, rzadko: crьno (czarne), crьwjak (czérẃ); częściéj naopak cz zam. c jak w Nowogrodzkiém podrzeczu: reczi (rzeknij), srьcze (serce), wisocze (wysoce), proroczi (prorocy), człoweczi (człowiecy, ludzie), czrьkowno (cérkiewne). 12) Zmiana słabych spółgłosek w mocne: k zam. g: chadok (doświadczony), nokti (paznogieć); t zam. d: grat (grad), sporet (podle, obok, w cz. porzad, podle), twrьt (twardy); p zam. b: ljap (chléb); grьp (garb); f zamiast w: ofci (owce), crьkfa (cérkwia), fczera (wczora), lof (łów), tfoi (twoji); s zamiast z brьs (chyży, brzký), glawisna (głowizna); sz zam. ż: masz (mąż), dьsz (deszcz); i przeciwnie mocnych w słabe: g zam. k: izgazi (skaź), gniga (księga), kach zam. kak (ku, ke), Wichtor (Wiktor); d zam. t: pendikosti (zielone świątki), Kostandin (Konstanty), Leondia, Andonia; z zam. s: sizew (takowy), pristawnizi (słudzy). 13) Wysuwanie spółgłosek d, w, l: gleasz (glądasz), klaisz (kładziesz), ostinisz (ostygniesz); glaa (głowa), daboi (dęby), storil (stworzył); sьzi (łzy, slzy), dъgi (długi), żъtici (dukaty, żlutici), sъnce (słońce), zemja (ziemia), sabja (szabla), prelomen, postawen. 14) przysuwne g: gi gale (ale); takież n: nizwor (źródło), nezero (jezioro), i t: stram (srom), Stracinin, Stracimir. 15) r zamiast l: isceri (wylécz, w cz. scel), Arbanasin (Albaniec); i naopak l zam. r: Gligorije (Grzegórz). 16) sk zam. ks, w imionach Aleski (Alexius), Aleskander (Alexander), skąd Skender-Beg (Jérzy Kastriota). 17) Przerzutnia spółgłoski r z przed a za toż: gardina zam. gradina (zagroda), starna zam. strana, Warna (miasto); natrafia się téż w dawném polabskiém i kaszubskiém. 18) Artykuł w tyle przywiészany, pierwotnie -ъ, -ъt, -ь, -ьt, potém podług różnego wymawiania grubego jeru (o lub a, zob. wyżéj cz. 1 i 5), w męskim rodz. -o, -ot, -a, -at, w żeń. -ta, w nij. -to, w liczbie mnogiéj w męs. i żeń. -te, w nij. -ta, jazik-o, jazik-ot, jazik-a, jazik-at (język), kraj-e, kraj-et (kraje); woda-ta; pole-to; proroci-te, wodi-te, sela-ta. 19) Brak przypadkowania, wyjmując nom. i wok., i tworzenie przypadków za pomocą przyimka, n. p. gen. i dat. z na: dom-at na baszta (dom ojca), dade na syna (dał synowi) i t. d. 20) Tworzenie drugiego stopnia w przymiotnikach w przysłówkach, a nawet w niektórych rzeczownikach składaniém z po: powisok (wyższy), pobel (bielszy), pomlad (młodszy), postar (starszy); podobro (lepiéj), pomnogo (więcéj), poskoro (rychléj), polesno (lżéj); pojunak (większy bohatér); a trzeciego z naj i piérwszym stopniem: najwisok (najwyższy), najbel (najbielszy), najmlad, najstar. 21) W cz. teraźn. trybu oznajm. 1 os. w l. mn. na -me: dumame (prawimy), piszeme, sadime. 22) Brak infin. i oddawanie go słówkiem da z indikatywem: może da wodi (może wodzić), nemoj da oresz (niechciéj orać, noli arare) i t. d. 23) Podwajanie przyimków s i k: sъs, sos, sas (z, w cz. s, se); kъk, kak, kach (ku, do). 24) Niezwyczajna mnogość przysuwnych cząstek na końcu zaimków, przyimków, przysłówków i spójników, n. p. teizi tri (ci trzéj), kamto (ku), zamto (za), otkonowa (odkąd), otdekato (odkąd), ami (a, to jest: ale), a nawet „jazekanaka“ zamiast jaż, ja.
PODRZECZA. Narzecze bołgarskie, jak zwykle języki narodów-górali, nie będące piśmiennie kształconém, dzieli się na kilka podrzeczy, a te znów na róznorzecza. Pewną jest, że inak w górnéj Mezyi czyli na przyrzeczu Niszy i bołgarskiéj Morawy, inak w dolnéj Mezyi czyli między Balkanem a Dunajem, a jeszcze inaczéj w Macedonii mówią. Wyprowadzenie systematycznego przeglądu tych róznic, i w samych od Bołgarów dotąd wydanych pismach dość widocznych, przyszłości pozostawione.
LITERATURA. Téj jeszcze nie ma, a czy będzie kiedy i jaka — nostros Fortuna ]abores versat adhuc casusque jubet nescire futuros. — Przeto tu tylko o niektórych starszych i nowszych pamiątkach i płodach, któreby do poznania początku, zmian i niniéjszego stanu bołgarskiego narzecza posłużyć mogły, jak najkrócej wspomnę. W najdawniéjszych czasach, to jest od zaprowadzenia chrześciaństwa aż do obalenia carstwa przez cesarza Bazyliego (861—1019) kwitło, jakeśmy wyżéj rzekli, w Bołgaryi narzecze cérkiewne. Po upadku państwa aż do jego wskrzeszenia za cara Asiena (1186), a nawet w późniéjszych niestałych czasach, w owych krwawych zamieszkach i strasznych burzach, narody na półwyspie trackim osiallle, Bołgarów, Wołochów, Arbanasów i Greków bezustannie w dziwny wir porywających i przemięszujących zdaje się, że pod wpływem wołoszczyzny i albańszczyzny położono podstawę do niniéjszego w swym składzie głęboko upadłego narzecza bołgarskiego. W rękopisach za cara Asiena (1186—1196) pisanych, jako i w oryginalnym przez niego wydanym diplomie, już niektórych widocznych znamion poczynającéj się skazy języka dostrzedz można. Teto znamiona napotykają się w daleko większéj mnogości w dokumentach carów Michała Asiena (1253) i Sziszmana (1387), które nas doszły. Po zupełném obaleniu carstwa bołgarskiego przez Turków (1392) utrzymało się wprawdzie narzecze cerkiewne czyli starobołgarskie, jako język urzędowy na dworze książąt wołoskich, arbanaskich (n. p. Alexandra księcia Kaniny i Awlony 1368 i nast., Jerzego Kastrioty czyli Skenderbega 1459 i nast.) i innych, lecz język sam, jak to z dotkniętych dokumentów książęcych w Petersburgu (1840) i Bielgradzie (1840) wydanych jawną, coraz więcéj się cudzoziemczyzną kaził. Niektóre pamiątki z XVI. i XVII. wieka świadczą, że się mowa prostego ludu od teraźniejszéj mało albo wcale nic nie różniła. W przeszłym wieku przyłączył ksiądz Daniel w Moskopolu w swéj obronie języków w Turcyi używanych do trzech innych także i bołgarski (1771; przedrukował Leak w Londynie 1814): a w tém stuleciu, od 1814 do 1842, wydali niektórzy bołgarscy patrioci, między którymi Hadżi Joachim, Cwetko Panadjurec, Berowicz, Nenowicz, Stojanowicz, Christaki, Neofyt, Popowicz, Krestowicz i inn., w wielu miejscach cudzoziemskich, w Budzie, Braszowie, Bukareszcie, Bielgradzie, i Kragujewcu do 25 książek nabożnych, osobliwie dla młodzieży, między którémi Bukwar przez Berowicza (1824). Ewangielia przez Sapunowa (1828; 1833), Dzieciowództwo przez Neofyta (1835), i Christoithija przez Popowicza tak się treścią jak i stylem odznaczają. Cały nowy testament dwa razy drukowany, w Londynie (1828) i Smyrnie (1840), i tyleż razy przedrukowany. Krótkie grammatyki wydali Neofyt (1835) i Christaki (1836); słowniki wygotowali tenże Neofyt i Stojanowicz, jeszcze niedrukowane, jako téż zbioru pieśni ludu dotąd nie ma.
