Encyklopedyja powszechna (1859)/Alembert
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Alembert |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Alembert (Jan le Rond d’), jeden z najsławniejszych matematyków i najcelniejszych pisarzy XVIII wieku, urodzony w Paryżu 1717 r., syn naturalny kawalera Destontes i pani de Tencin, zaraz po narodzeniu podrzucony w kościele St Jean le Rond przez rodziców, chcących ukryć ten owoc tajemnego związku, słabą swoją komplexyją do tego stopnia wzbudził litość kommisarza policyi, że nie odesłał go do domu podrzutków, lecz powierzył na wychowanie żonie biednego rzemieślnika. Pod jej macierzyńską opieką, słaby zrazu chłopczyk wnet przyszedł do siły i zdrowia, a że zadziwiające okazywał zdolności, w 12 roku życia oddanym został przez dobroczynne osoby do Collège Mazarin, gdzie we wszystkich klassach pierwsze odbierał zachęty i nagrody. Wyrósłszy na młodzieńca, bujał po wszystkich polach wiedzy, zawsze jednak wracał się do matematyki, do której od dzieciństwa największą już okazywał skłonność: i tak: najprzód poświęcał się prawu, później medycynie, aż nareszcie dwie prace matematyczno-fizyczne powszechną nań zwróciły uwagę. Były to rozprawy o ruchu ciał stałych w płynach i o rachunku integralnym, które Akademija Nauk osądziła tak dalece znakomitemi, że 1741 roku obrała go swoim członkiem. Następnie napisał: Traité de dynamique (Paryż 1743; najlepsze wydanie 1759) i Traité des fluides (Paryż 1744), zaś rozprawą swoją: Reflexions sur la cause des vents (Paryż 1747) uzyskał nagrodę wyznaczoną przez Akademiję Nauk w Berlinie, i mianowany został jej członkiem. Z innych prac przedstawianych tejże akademii odznaczają się: Traktat o czystej analizie (1746 i 1749 r.), oraz: O drganiu strun (1748 r.). D’Alembert czynny brał udział w badaniach uzupełniających odkrycia Newtona o ruchu ciał niebieskich, jakoż już w 1747 roku przedstawił Akademii nauk rozwiązanie zagadnienia, wskazującego zboczenia w biegu elliptycznym planet na około słońca, spowodowane wzajemnem ich przyciąganiem, oraz jakim byłby bieg tychże planet, gdyby szły jedynie za siłą ciężkości własną i głównej gwiazdy naszego systematu. Badaniami temi z niezmordowaną gorliwością zajmował się ciągle przez lat kilka, jednocześnie zaś napisał mnóstwo innych rozpraw o rozmaitych ważnych kwestyjach astronomicznych, np.: O posuwaniu się równi dnia z nocą; O oporze ciał płynnych i t. d., które wszystkie znajdują się w wydanym od r. 1761—80 zbiorze, p. t.: Opuscules mathématiques. Alembert z zapałem oddawał się matematyce, gdyż współczesna filozofija nie zaspakajała jego chciwości głębszej wiedzy; — kiedy jednakże wyczerpnięty już przezeń obszar nauk tak zwanych ścisłych nie zdołał zadowolnić go, przenikliwym rozumem swoim usiłował przyswoić sobie inne także gałęzie nauki i w tym celu, wespół z Diderotem, przedsięwziął wydawnictwo Encyklopedyi, w której chciał zebrać wszystkie zgoła wypadki istniejących już wiadomości, a zarazem na przyszłość nową im utorować drogę. Do olbrzymiej tej pracy (ob. Encyklopedyja) sam Alembert napisał część matematyczną i wstęp (Discours préliminaire), który pozostanie na zawsze niezrównanym wzorem stylu naukowego; w ogóle zaś Encyklopedyja d’Alemberta niesłychane wywarła wpływy, nietylko na rozwój nauki, ale nawet na historyję Francyi i całej epoki nowożytnej, jakkolwiek panujący w niej kierunek filozoficzny właściwie jest tylko dalszym ciągiem zasad filozoficznych Locke’a. Liczne polemiki, do których wplątało Alemberta wydawnictwo Encyklopedyi, coraz bardziej sprowadzały go na drogę prac czysto literackich, jak np.: Essais sur les gens de lettres; L’art de traduire; Reflexions sur le style; Éléments de Philosophie et de Litérature; Eclaircissements des élements de Philosophie i t. d.; odznaczających się zawsze tą samą jasnością poglądu i wytwornością stylu, które cechują wszystkie jego pisma; tym téż pracom zawdzięczał Alembert swoją sławę właściwie literacką i miejsce w akademii francuzkiej, której w 1772 r. został dożywotnim sekretarzem. Pochwały siedmdziesięciu znakomitych członków tego uczonego ciała (Éloges, Paryż 1779), zmarłych w pierwszych dwunastu latach zeszłego wieku, sławę tę jeszcze powiększyły, równie jak dzieło pod tytułem: Sur la destruction des Jésuites, tak bezstronne, że zapaliło przeciwko niemu gniew i prześladowania obu stronnictw. Pomimo tych prześladowań, pomimo odebrania mu nawet przez rząd pensyi członka Akademii, nie chciał przecież opuścić swojej ojczyzny, ani wtenczas, gdy go Cesarzowa Rossyjska, Katarzyna II, z pensyją 100,000 franków powołała do kierunku nad wychowaniem Wielkiego Księcia Pawła, ani téż, gdy mu Fryderyk Wielki ofiarował posadę prezydenta Akademii Nauk w Berlinie. Król, który w ciągłej z Alembertem zostawał korrespondencyi, pomimo tej odmowy udzielił mu pensyję dożywotnią, której wszakże, jak w ogóle całych prawie swoich dochodów, nie obracał na siebie, lecz jedynie na wsparcie biednych. Sam potrzebował bardzo mało i większą część swego życia przepędził w tém samem skromném otoczeniu, u tej samej zacnej kobiety, która mu w dzieciństwie zastępowała matkę; dopiero upadek na zdrowiu skłonił go do przeniesienia się do panny l’Espinasse, z którą stosunek czułej, lecz najczystszej przyjaźni wiązał go do śmierci. Umarł roku 1783 na chorobę kamienia, nie chcąc się poddać koniecznej operacyi. — Względem bliższych szczegółów o życiu d’Alemberta, a bardziej jeszcze względem znaczenia prac jego, odsyłamy czytelników do jego pochwały, napisanej przez Condorceta. Rozliczne jego pisma, oprócz matematycznych, wydał Bastien w 18 tomach podtytułem: Oeuvres philosophiques et literaires (Paryż 1805 r.), później (1821 r.) Didot w 5 tomach. F. H. L.
