Encyklopedja Kościelna/Euzebjusz Cezarejski

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom V)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1874
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[124]3. Euzebjusz Cezarejski bp, ur. w Palestynie między r. 260—270. Przez bpa Agapjusza przyjęty do grona duchowieństwa w Cezarji palestyńskiej, wszedł w ścisłą przyjaźń z Pamfilem, kapłanem tamecznym, od którego przybrał sobie przydomek „Pamphili“ (jakby syn Pamfila). Przez jakiś czas zdaje się że zarządzał w Cezarei szkołą. Podczas prześladowania Djoklecjanowego, gdy Pamfil był uwięziony, E. dobrowolnie z nim więzienie podzielał; po śmierci zaś Pamfila (309 r.) schronił się do Tyru, potém do Tebaidy w Egipcie, lecz tam w więzieniu znaczny czas przesiedział dla wiary. Do tego to czasu odnosi się wieść o odstępstwie, [125]czy też jakiejś słabości w wierze, której się dopuścić miał E. podczas prześladowania, o czem opowiada św. Epifanjusz (Haeres. Melet.). Dowodem tego jest Potamon bp Herakleopolitański (z Egiptu), który razem był uwięziony z E., i później na synodzie w Tyrze (r. 335), gdy go ujrzał w liczbie sędziów, występująch przeciw św. Atanazemu, w te odezwał się doń słowa: Tune Eusebi sedere et innocentem Athanasium stare a te judicandum? Quis haec pati possit? Nonne persecutionis tempore mecum in custodia fuisti. Atque ego quidem oculum pro veritate perdidi; tu nulla corporis parte mutilatus es, neque martyrium subiisti, sed vivus integerque consistis. Quanam ratione e carcere evasisti; nisi quod persecutoribus nostris spopondisti te rem nefariam admissurum ac admisisti? Niektórzy tłumaczą, że Potamon wyrzekł to do Euzebjusza nikomedyjskiego. Z Egiptu przez Nikomedję wrócił E. do Cezarei, i tu po śmierci Agapjusza został bpem (r. 314). Pod owe czasy właśnie wystąpił Arjusz. E., jakkolwiek jeden z najuczeńszych bpów swego wieku, nie pojmował przecież głębiej kwestji dogmatycznych, nie rozumiał znaczenia i konieczności walki biskupów katolickich pko arjanizmowi. Arjusz, zostawszy potępionym przez Aleksandra, bpa aleksandryjskiego, rozpisał listy do bpów wschodnich, żaląc się na sąd Aleksandra. Bpi niektórzy, pobudzani przez Euzebjusza z Nikomedji (brat, czy inny jakiś krewny naszego E’a), napisali do Aleksandra, prosząc o przywrócenie Arjusza do jedności kościelnej. Między proszącymi byt nasz E. Od razu więc stanął po stronie arjanizmu; a chociaż potém na soborze nicejskim przyjął wyrażenie homousios, przecież sam wyznaje, że uczynił to więcej przez wzgląd na cesarza i że od cesarza raczej się nauczył, niż od bpów, prawdziwej wiary (Cf. Möhler, Athanas. d. Gr. II 211). Później widzimy go na synodach partji arjańskiej: w Antjochji (330 r.), gdzie został złożony Eustatjusz, za mniemany sabeljanizm (tak arjanie nazywali prawowierną naukę o współistotności Syna Bożego z Ojcem), i w Tyrze, jak już nadmieniliśmy. Najmocniej zaś jego ortodoksję w podejrzenie podają pisma polemiczne i dogmatyczne, w których waha się między homousios, a subordynacjanizmem: z jednej strony mówi o boskich atrybutach Jezusa Chr., a z drugiej arjańskich wyrażeń używa (Ob. Hanel, De Euseb. Caes. religionis christ. Defensore, 1843; Ritter, Eusebii Caes. de divinitate Christi placita. Bonnae 1823. E. był w łaskach u Konstantyna W., i jest silne podejrzenie, że wpływał na jego niekorzystne uposobienie względem prawowiernych. R. 330 partja arjańska w Antjochii chciała go mieć bpem tego miasta, lecz odmówł,odmówił, i na swem bpstwie w Cezarei palestyńskiej pozostał do śmierci († 339 v. 340 r.). Pomimo niejakiej chwiejności w wierze, był mężem pobożnym i gorliwym. Nieocenioną przysługę wyświadczył dziejom kościelnym, a chociaż niektórzy przed nim w tej materji pisali, jednakże jemu słusznie się należy nazwa ojca historji kościelnej. Spis autorów, jakich w dziełach swoich cytuje (ob. Fabricii Blioth. Gr. et. Harless, t. VII.), okazuje ogromną erudycję E’a. Żywot E’a opisał Akacjusz, jego następca na bpstwie cezarejskiem; lecz ten zaginął. Henryk Walezy, wydawca jego Historji Kośc., na czele swego wydania zebrał Testimonia veterum pro i contra Eusebium, i poprzedził je życiorysem E’a (Prolegomena de vita et scriptis Ens.). Dzieła E’a (pisał po grecku): I. Historja Kościelna, Ἱςορία ἐκκλησιαςική, w 10 księgach, od Wcielenia Syna Bożego aż do r. 324; dzieło oparte na [126]dawnych pisarzach kościelnych, na edyktach i innych aktach publicznych (Danz, De Eusebii Caes. ejusq. fide historica recte aestimanda, Jena 1815). Hist. Kośc. E’a, wydawaną była razem z innemi, ob. Historji kość. pisarze. Osobne zaś jej wydania (z greckim tekstem) są: Burton’a (Oxoniae 1838, 2 v. in 8), Lämmer’a (gr. i łac. Schaffhaus. 1859), Stroth’a (Halis 1779 t. I tylko), Schwegler’a (Tubing. 1853), Heinichen’a (Lips. 1827—28 3 v. i do wydania Burton’a Supplement 1840; nowe wyd. Eusebii Pamph. Scripta historica, ed. Heinichen, I, Lips. 1868). Na język łaciński przełożył Rufin (ob.), lecz X księgę prawie opuścił, a w jéj miejsce dał dwie księgi (X i XI), ułożone przez siebie i doprowadzone do Teodozjusza W. (Kimmelius, De Rufino Eusebii interprete, Gerae 1838). O drugim przekładzie łac. ob. art. Epifanjusz n. 2. Inne przekłady łac. są: Jana Christophorsona (Lovanii 1570), Henryka Walezjusza (Hist. Eccl. Eusebii etc. Paris 1677), II. Kroniki, zwykle nazywane Chronicon libri 2, w grec. Παντοδεπὴ ἱςορία (historja wszech czasów), składa się z dwóch ksiąg: a) Chronographia i b) Canones chronici, Χρονικὸς κανών. W Chronographia (v. Chronic, I. I) podaje dzieje powszechne od stworzenia świata; w Kanonach zaś chronologicznych chronologję tychże dziejów od urodzenia Abrahama (r. 2017 przed Chr.) aż do r. 325 po Chr. Grecki tekst Kronik E’a zaginął; fragmenty tylko niektóre pozostały z niego u Jerzego Syncelia i in. chronografów. Na język łaciński całe dzieło przełożył Ś. Hieronim, uzupełnił je niektóremi dodatkami z innych pisarzy i doprowadził do r. 378. Tę przeróbkę krytycznie pierwszy wydał Arnaldus Pontacus, bp z Bazas (w Chronica 3-um illustrium auctorum, Eusebii etc., Burdigalae 1604), za którym powtórzyli: Vallarsi (w Opera S. Hieron.) i Roncaglia (Vetustiora latinor. scriptor. chronica, Patavii 1787); Scaliger zaś (w Thesaurus tempor. 1606) starał się więcej o tekst Euzebjusza i o poprawienie chronologji, aniżeli o sam przekład s. Hieronima. Wierniejszy Kronik E’a przekład jest armeński, pochodzący z V w., wydany pierwszy raz przez kard. Mai i Jana Zohrab i przez nich przełożony (Eusebii Pamphili Chronicorum canonum libri 2... additis graecis reliquiis. Samuelis presbyteri aniensis temporum ratio... Mediolani 1818, in 4, to samo ap. A. Mai, Scriptor. vet. nova coll. t. VIII, Romae 1833; ap. Migne, Patrol, graec. t. 19); na nowo wydał J. B. Aucher, ksiądz z Angory Euseb. Pamph. Chronicor. can. ll. 2, Venet. 1818; rzeczywiście zaś w Czerwcu 1819 r.). Był jeszcze syryjski przekład tychże Kronik kontynuowany aż do VII w. przez jakiegoś monofizytę, lecz z niego zostało się tylko skrócenie (Epitome), w VIII w. uzupełnione serją kalifów arabskich (po syr. ap. Roediger, Chrestomathia syr.). Najnowsze wydanie tych kronik, gdzie są zebrane fragmenty greckie, przekład łaciński tekstów armeńskiego i syryj., jako też krytyczny tekst przekładu Hieronimowego, sporządził Alfred Schoene: Eusebii Chronicorum libri 2, vol. II, Chronicorum Canonum quae supersunt, Berolini 1866, in 4. Cf. G. Leopardi, Annotazione sopra la Cronica d’Eusebio, Roma 1823; B. G. Niebuhr, Histor. Gewinn aus d. armen. Chron. d. Eus. w Abhdlgen d. berlin. Akad. 1820-21. s. 37. 114. III. O życiu Konstantyna (Wielkiego) ksiąg 4, Εἰς τὸν βίον Κωνςαντίνου τοῦ βασιλεως (De vita Constantini), i IV panegiryk na jego 30-letnią rocznicę panowania, Εἰς Κωνςαντῖνον τριακονταετηρικός (De laudibus Constantini). W obu tych pismach, zwykle razem wydawanych z Historją Kościelną, [127]E. pokazuje się zbytnim wielbicielem Konstantyna. Niektóre uzupełnienia do panegiryku De laudib. Const, c. 13 et 16 wydał Nolte, w Theolog. Quartalschr., Tübing, 1859 s. 277 i 589. — V. Akta Męczenników, o których ob. tej Encykl. I 99; tu tylko dodamy, że jest przekład syryjski dzieła o Męczennikach palestyńskich, pisany w r. 411, a wydany wraz z angiel. tłumaczeniem przez Wilh. Cureton (History of the Martyrs of Palestine by Eusebius, London 1861). — VI. Żywot św. Pamfila swego mistrza opisał E. w 3-ch księgach, lecz z nich został się tylko fragment: Acta S. Pamphili et sociorum (ap. Bolland. Junii t. I s. 64). — VII. Praeparatio evangelica (Προπαρασκευὴ εὐαγγελική) w 15 księgach. W pierwszych 6 księgach przedstawia i krytykuje mitologiczne teorje greków, rzymian, fenicjan i egipcjan, aby wykazać, że chrześcjanie słusznie je porzucili; dalej (ks. VII—XV) porównywa judaizm z poganizmem, dla pokazania wyższości pierwszego. Tym sposobem wykazuje stan świata przed Chr., broni chrystjanizmu przeciw poganizmowi i przygotowuje niejako czytelnika do następnego dzjeła (Demonstratio evang.). Praeparatio evang., podobnie jak Hist. eccl. E’a, jest pod tym jeszcze względem dziełem bardzo cenném, że przechowała nam wielką liczbę urywków z pism i pomników dawno już zaginionych. Na łac. przełożył Jerzy z Trebizondy (Georgius Trapezuntius), z polecenia Mikołaja V Pap., lecz opuścił, co tchnęło herezją (ob. J. A. Fabricii, Delect., scriptor. Hambur. 1725 s. 73; ejusd. Bibliotli. gr. VII 344 ed. Harles). Po grec. wydał: Robert Etienne (Paris 1544); Franc. Vigerus, jezuita, ze swoim własnym przekładem łac. (Paris 1628), co powtórzył Heinichen (— cum. var. lect. et selectis Vigeri, suisq. notis, Lips. 1842—43, 2 v. in 8). — VIII. {{Roz|Demonstratio evangelica (Απόδειξις εὐαγγελική) w 20 księgach, lecz pozostało tylko 10 pierwszych, a i z tych ks. I i X nie są całe. W Praep. ev. (I 1) nadmienił E., że wiara chrześcjańska nie jest taka, iżby dowodów za sobą nie mogła postawić; tu zaś przedstawia te dowody. Najpierwszym dowodem jest Stary Test.; z tego powodu E. odpowiada na pytanie: jakiem prawem chrześcjanie powołują się na Ś. Pismo żydowskie? — okazuje związek judaizmu z chrześcjanizmem i tymczasowość pierwszego; następnie wykłada (ks. III—X) proroctwa o Chrystusie. Jest to apologja chrześcjanizmu pko judaizmowi. Na łac. przełożył Bernardyn Donatus z Werony i dedykował Pawłowi III (1-e wydanie 1498). Tekst grec. wydał Rob. Etienne, razem z Praepar. evang. (1544); lepiej Montacutius (z przekładem Donata, Paris 1628), potém Gaisdorf (Oxon. 1852, 2 v.). — IX. Wybór proroctw (Ἐκλογαὶ προφητικαί) w 4 księgach, zostaje w związku z poprzedniém dziełem; podaje tu E. po większej części alegoryczny wykład proroctw o Mesjaszu. Pierwszy raz wyd. Gaisdorf (Eclogae propheticae, Oxonii 1842), do czego poprawki dodał Nolte W Theol. Quartalschr., Tübing; 1861 s. 95. — X. O objawieniu się Boga (Περὶ Θεοφανείας) ksiąg 5, jest streszczeniem i uzupełnieniem dzieł wyżej (n. VII i VIII) wspomnianych; tekstu grec. tylko fragmenty ap. Mai, Bibl. nov. Patr. t. IV; całe zaś dzieło mamy w przekładzie syryjskim, w rękopiśmie z 411 r., co wydał S. Lee (Eusebius on the Theophania or divine manifestation of J. Christ, London 1842; przekład ang. pod tymże tyt. Canterbury 1843). — XI. Małe pisemko, cytowane pospolicie Contra Hieroclem, właściwie O porównaniu Apollonjusza tjanejskiego [128]z Chrystusem. Hierokles, sędzia nikomedyjski za Djoklecjana, wydał pkο chrześcjanom pismo Φιλαλήτεις, gdzie dowodził, że P. Jezus nie uczynił większych cudów od Apollonjusza (ob.). W odpowiedzi na to E. rozbiera dowcipnie 3 księgi, jakie Filostrat napisał o Apollonjuszu, i okazuje, że porównania być nie może. Po grec. wydał Aldus (przy Philostrati Apollonius, Venet. 1502), Na łac. przełożył Zenobjusz Acciaioli z Florencji, dominikanin (Venet. 1502); przekład ten poprawił Łukasz Holstenius (przy Euseb. Demonst. evang. ed. Montacutius, Paris. 1628); na nowo przełożył Godfryd Olearius (w Philostrati Opera, Lips. 1709). — XII. Obrona Orygenesa. Pierwsze 5 ksiąg E. napisał wspólnie z Pamfilem (307 r.), 6 księgę sam dodał. Rufin przełożył tylko I księgę na łac. (Apologia pro Origene, bywa w Opera Orygenesa i św. Hieronima); oryginał zaś cały zaginął. Germon (De haeret. codd. eccl. corrupt. s. 305) podejrzywał, że Rufin zmyślił imię E’a na tej apologji, lecz niesłusznie, bo o całém dziele mówi Focjusz (Myrobibl. cod. 118), a Ebed-Jezu w swym Katalogu o przekładzie syryjskim. — XIII. Dwie księgi Κατὰ Μαρκέλλου, przeciw Marcelowi, bpowi Ancyry, który w swém piśmie Syngramma zbija arjanów. E. wykazuje mu z żywością, że sam popadł w sabeljanizm. Przełożył na łac. Montacutius (Libri duo contra Marcellum, w Euseb. Demonstr. ev. 1628). — XIV. Przeciw temuż Marcelowi napisał Περὶ τῆς εκκλησιαςικῆς θεολογίας, De ecclesiastica theologia, t. j. o kościelnej nauce względem natury Syna Bożego; dowodzi osobowości Syna Bożego. Pierwszy raz wydał Gaisdorf (Oxonii 1852), razem z pismami n. XI i XIII. — XV. O uroczystości Wielkanocnej (Περὶ τῆς τοῦ πάσχα ἑορτῆς), gdzie wykazuje E. figuralne znaczenie paschy żydowskiej i spełnienie się tej figury w N. Testamencie. — XVI. Opuscula 14, przechowane tytko w łac. przekładzie; 1-y raz ap. Sirmond, Opusc. var., Paris 1643. Pisma te są: Adversus Sabellium liber (v. Homil. I et II); De resurrections et ascensione (Homilia I et II); De incorporali et invisibili Deo; De eo quod ait Dominus (Mat. 10, 34): „Non veni pacem mittere sed gladium; De mandato Dni, Mat. 10, 37; De operibus bonis et malis, homil. I et II, ad II Cor. 8, 9.. — XVII. De locis hebraicis, ob. Onomasticon. — XVIII. Harmonja ewangeliczna, znana p. n. Kanonów euzebjuszowych (ob. Kanony). — XIX. Kommentarz na 150 Psalmów; lecz pozostało się tylko na 118 (pierwszy raz ap. Montfaucon, Nova coll. PP. t. 1). Na łac. przełożył Euzebjusz, bp wercellenski, lecz przekład zaginął. — XX. Z Kommentarza na Pieśni Salomonowe i na Łukasza są tylko fragmenty. — XXI. Kommentarz na Izajasza w większej części nas doszedł; wydał go ze swym przekładem Montfaucon op. c. t. II Paris 1702. — XXII. Quaestiones evangelicae (Ζητήματα καὶ λύσεις) w 3 księgach, zajmują się rozwiązaniem pozornych sprzeczności między Ewangelistami. — XXIII. O żywotach proroków, Περὶ τῆς τοῦ βιβλίου τῶν προφητων ὀνομασίας (De vitis prophetarum), wydał 1-y raz J. Curterius, przy Procopii Gaz. Comment. in Isai, Par. 1580, f. — Wszystkie wymienione dotąd dzieła E’a wydał Migne, w Patrol graec. t. 19—24. Bibljograficzne szczegóły o dziełach, jako też o rękopismach niektórych dzieł, obszernie ma Fabricius, Bibl. gr. ed. Harles t. VII, przedruk ap. Migne t. IX.