Encyklopedja Kościelna/Brenz Jan

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom II)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1873
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[586]

 Brenz Jan (Brentius), teolog luterski, ur. w Weil 24 Czerwca 1499 r. W trzynastym roku życia już zaczął uczęszczać na uniwersytet w Heidelbergu, gdzie uczył się prawa, ale 1517 r. zaczął studiować teologję, jednocześnie z wielu innymi głośnymi w późniejszym czasie protestantami, jak Melachton, Oekolampadjusz, Erhard, Schnepf, Marcin Bucer, Teobald Billican. W roku następnym, gdy Luter w Heidelbergu, na zgromadzeniu jeneralném augustjanów, wystąpił z dysputą, Brenz został gorliwym jego stronnikiem. R. 1520 otrzymał kanonję kolegiacką i przyjął kapłaństwo. Lecz gdy r. 1522 elektor Palatynatu Ludwik zaczął ścigać Brenza i Billicana, za rozszerzanie nowych opinji religijnych, opuścił on Heidelberg i przyjął obowiązek kaznodziei luterańskiego w mieście Schwaebisch-Hall. Jednakże do r. 1523 odprawiał jeszcze Mszę, nie jako ofiarę, według jego wyrażenia, co uważał za bezbożność, lecz folgując tylko przyzwyczajeniu ludu. R. 1526 zaprowadził w Halli swój porządek kościelny i ułożony przez siebie katechizm. W tym czasie też wmieszał się Brenz w spory o Eucharystji, wszczęte przez Oekolampadjusza, profesora teologji w Bazylei, który 1525 r. ogłosił swe pismo: O prawdziwém tłumaczeniu słów Chrystusowych: To jest Ciało moje, i w niém ostro krytykował naukę luterską. W skutek tego pisma, 14 teologów luterskich zgromadziło się (Paźdz. 1525 r.) w Halli i podpisało obronę, zredagowaną przez Brenza, znaną w historji reformy pod nazwą Syngramma szwabskie: pismo to zbijając racjonalistyczne zasady teologów szwajcarskich, wywołało surowe z ich strony krytyki, gdy tymczasem ze strony luteranów zyskało gorące pochwały. W roku następnym Oekolampadjusz wydał swoje Antisyngramma, w którém usiłuje dowieść, że jego jedynie nauka jest biblijną. Gdy Filip, landgraf heski, celem połączenia powaśnionych protestantów, zwołał przyjacielskie colloquium w Marburgu 1529 r., przybyli tam z jednej strony: Brenz, Luter, Melanchton, Jonas i Myconins, a ze strony kalwinistów: Zwingljusz i Oekolampadjusz. W najważniejszym jednak punkcie t. j. co do Eucharystji, porozumieć się nie mogli. Znajdował się także Brenz na [587]sejmie w Augsburgu (ob), należał do komitetu 14 osób, mającego się porozumieć w punktach spornych. Za powrotem, tak Brenz jak i Melanchton odbierali surowe wyrzuty od zwolenników Lutra, za to, że porobili pewne ustępstwa. R. 1536 książę Ulrych przywołał Brenza do Würtemberga, dla wprowadzenia tam reformy. W Tybindzie wykładał egzegezę i wyjednał przywrócenie stopni naukowych, które professorowie zwingliańscy, jako próżność papistowską byli znieśli. R. 1537 Brenz był na zjeździe smalkaldzkim, brał także udział w próbach pojednania katolików z protestantami w Worms i Hagenau 1540 r. i w Ratyzbonie 1541 i 1546 r. Ofiarowanych sobie katedr teologicznych w różnych miejscach nie przyjął i zamieszkał w Schwäbisch-Hall. W czasie wojny smalkaldzkiéj, gdy Karol V, pokonawszy naczelników związku smalkaldzkiego, udał się do Hall, dokąd go wyprzedził książę Alba z wojskami hiszpańskiemi, Brenz, uchodząc z domu, zostawił swoje papiery, pomiędzy któremi znaleziono mowy, w jakich gwałtownie powstawał przeciwko cesarzowi. Cesarz nakazał go wprawdzie uwięzić, ale Br. się ukrywał i, po ustąpieniu cesarza, znowu wrócił do Hall. Gdy r. 1548, z rozkazu cesarza miało być wszędzie zaprowadzone Interim, i wezwani teologowie mieli na nie udzielić swe przyzwolenie, Brenz, ze swym kolegą Isenmannem, oświadczyli, że Interim zawiera zdania przeciwne Pismu św. i że on wolałby raczej życie utracić, niż takowe podpisać. Dowiedziawszy się o tém kardynał Granevella, kazał pochwycić Brenza, bo sąd jego wielki wpływ wywierał na innych teologów luterskich. Lecz i tym razem zdołał umknąć i przez jakiś czas ukrywał się w zamku Hohen-Wittlingen, w górach wirtembergskich; skoro jednak i tam się widział zagrożonym, uciekł do Bazylei. Po śmierci żony (ożenił się 1530 r.) pojechał do Stutgardu i u księcia wirtembergskiego wyjednał sobie schronienie w zamku Hornberg, gdzie żył pod imieniem Huldericus Encaustius (Huldrich Engster). Po roku przywołał go książę do Urach, gdzie 1550 r. powtórnie się ożenił z córką swego przyjaciela Isenmanna. Nowy książę wirtembergski Krzysztof wezwał go do Stutgardu i polecił mu przygotować wyznanie wiary, które zamierzał książę posłać soborowi trydenckiemu. Pismo to, ułożone przez Brenza i znane pospolicie pod nazwą wyznania wirtembergskiego, podpisane przez najznakomitszych ówczesnych teologów wirtembergskich (1551 r.), sam Brenz, w towarzystwie trzech teologów, zawiózł do Trydentu. Oczywiście deputacja nie osiągnęła żadnego rezultatu, bo książę posyłał ją na sobór nie w myśli pogodzenia się z katolikami, a jedynie w celu przypodobania się cesarzowi; pismo jednak Brenza wywołało polemikę, gdyż Piotr Soto, hiszpan, dominikanin i sławny profesor teologji w Dillingen, ogłosił jego refutację, p. t. Adsertio fidei catholicae circa articulos confessionis wirtembergicae, Coloniae 1552. Brenz napisał obronę wyznania wirtembergskiego; namiętna gwałtowność głównie cechuję tę apologję. Wkrótce Soto wydał nową obronę: Defensio catholicae confessionis et scholiorum circa confessionem Wirtembergicam, adversus Prolegomena Brenzii; kilku protestantów: Beurlin, Heerbrand, Isenmann, napisali wspólnie obszerną na to dzieło odpowiedź, zwaną wielką księgą tybingską. Przykrzejszemu były dla Brenza spory osjandrowskie. Książe pruski, celem uśmierzenia burzy, wynikłej w Królewcu ze sporów przez Osjandra spowodowanych, zażądał w tej sprawie zdania teologów zagranicznych. Na żądanie to pierwsi odpowiedzieli teologowie [588]wirtembergscy. Brenz, w piśmie przez siebie zredagowaném (5 Gr. 1551 r.), oświadczał, że Osjander więcej wyrażeniem niż myślą nie zgadzał się z Lutrem; wynikło ztąd wielkie zgorszenie i niezadowolenie pomiędzy innymi teologami protestanckimi, a nawet niezadowolony był sam Melanchton, który nie chciał przyjąć pojednawczej drogi Brenza. Przeciwnicy Brenza i Osjandra puścili pogłoskę, że go książę Albert przekupił. R. 1553, po śmierci Osjandra, rektor z senatem uniwersyteckim królewieckim posłali do Brenza pismo, wyrzucające mu, że zupełnie odstąpił od wiary opartej na Ewangelji, że chciał być pośrednikiem tam, gdzie pośrednictwo niemożebne, bo nie może być zgody pomiędzy Bogiem a belialem. I w nowopowstałych sporach o Eucharystję B. brał także udział. R. 1556 ogłosił Trzy mowy na jedenasty rozdział 1go Listu do Koryntjan, gdzie broni nauki luterskiej o Eucharystji, przeciw kalwinistom. Stosunki Brenza z Melanchtonem pogorszyły się jeszcze więcej po wydaniu wyznania wirtembergskiego o Wieczerzy Pańskiej, p. t. Bekanntnis und Bericht der Theologen und Kirchendiener im Fürstenthum Würtemberg, von der wahrhaftigen Gegenwärtigkeit des Leibs und Bluts J. Christi im h. Nachtmahl. Wyznanie to napisane było z następującego powodu. Hagen, predykant wirtembergski, był podejrzywany o kalwinizm: wezwano go tedy na synod do Sztutgardu, gdzie błąd swój przyznał i prosił o przebaczenie, iż przez czas jakiś ośmielił się korzystać z protestanckiej swobody zdania w rzeczach wiary. Dla zabezpieczenia na przyszłość od podobnych błędów, książe polecił Brenzowi napisanie powyższego wyznania, które też przez wszystkich zostało przyjęte. Wyznanie to zostało nauką urzędową księstwa; ale gdy książę posłał je elektorowi saskiemu, by uzyskać potwierdzenie jego teologów, Melanchton wyszydził je i odrzucił. Węzeł przyjaźni między Brenzem i Melanchtonem zerwał się odtąd zupełnie. Nadto, uwikłał się Brenz w nową kontrowersję z teologiem szwajcarskim Bullingerem. Na jego pismo: De personali unione duarum naturarum in Christo, et ascensu Christi in coelum, acsessione ejus ad dexteram Patris, mające na celu krytykę nauki kalwińskiej o Eucharystji, odpowiedział Bullinger pismem: Tractatio verborum Domini, Johan. 14, 2 (1561). Brenz w tymże roku odpowiedział nową książką: Sententia de libello D. H. Bullingerii in dictum Joannis: In domo Patris etc. Lecz Bullinger nie ustąpił i odpowiedział: Responsio, qua ostenditur, sententiam de coelo et dextera Dei firmiter adhuc perstare (1562); wystąpił także przeciw Brenzowi Piotr Martyr Vermili, w swych djalogach o człowieczeństwie Chrystusa (ob. Schlosser, Leben des Theod. Beza, u. des Peter Vermili, Heidelb. 1809). Wkrótce wydał Brenz dwa nowe pisma, na odparcie swych przeciwników: Bericht Johannis Brenz etc. (Zdanie sprawy Jana Brenza o książeczce dra H. Bullingera i t. d.). Spór zaostrzał się coraz bardziej, tak dalece, iż Brenz w ostatniém swém piśmie: Recognitio doctrinae de vera Majestate Christi (1564) mówi, że czart przez kalwinizm usiłuje wprowadzić do Kościoła poganizm, talmudyzm i mahometanizm. R. 1564 Brenz brał udział w colloquium, między teologami wirtemberskimi (Andreä, Schwepf, Bidembach) i Palatynatu (Olevian i Ursynus) w klasztorze w Maulbronn, a gdy potém teologowie Palatynatu chwalili się ze swego zwycięztwa nad wirtembergczykami, Brenz odpierał ich pretensje w piśmie: Gnechspräch von des Herrn Nachtmahl. Heidelbergczycy jednak zapewniali, że gdyby nie upór starego Brenza, łatwoby na swoją [589]stronę przeciągnęli wszystkich. Nie mniej bezowocne były pisma Brenza przeciw teologom saskim. Nareszcie był Brenz i na colloquium odbytém w Worms 1557 r., w celu połączenia katolików i protestantów, i na konferencji w Saverne, w Alzacji, 1562 r., na którą, w celu zjednania sobie książąt protestanckich, przybył kardynał Gwizjusz, z wielu innemi znakomitościami francuzkiemi. Br. um. 1570 r. w Stutgardzie. Po śmierci Lutra, Brenz z Melanchtonem mieli największą powagę między teologami wyznania augsburgskiego. Był on w istocie uczonym i w ogóle nader umiarkowanym w sporach. Zarzucano mu, że będąc doradcą księcia wirtembergskiego Krzysztofa, mieszał się w nieswoje sprawy. Większą część jego licznych pism, po łacinie napisanych, ogłosił syn dr. Jan Brenz, prof. teologji w Tybindze, w 8 t. in f. Wyliczenie wszystkich jego dzieł znajduje się u Fischlina, Memoria theolog. Wirtemb., Ulm 1710. Cf. Adamus, Vitae Germanorum theolog. pag. 436, Norim. 1735; Cammerer, Jos. Brenz, der würtembergiche Reformator, Stutg. 1840; Jul. Hartmann i K. Jäger, J. Brenz nach gedruckten u. ungedruckten Quellen, 2 t. Hambg. 1840. Ostafi Trepka, jurgieltnik księcia pruskiego, przełożył na język polski Brenz’a Katechizm, to jest zupełna nauka chrześcjańska, w Królewcu 1556 roku.  (Brischar). K. R.