lecz że dziś już bardzo trudno zebrać pod jedną rękę wszelkie materyały, choćby tylko gazety i pisma, spraw tych dotykające. Przyznaję, że tylko urywkami z materyału tego korzystać mogłem i wiem, że może pominąłem niejeden szczegół, któryby rzecz lepiéj rozświecił. Przyznając to, prosić muszę o pobłażliwość. Zadawalniam się tem może nie zupełnie płonném przypuszczeniem, że dla kogoś, co lepiéj zna lub rozpoznać będzie mógł stosunki, zwłaszcza osobiste z owych czasów, przynajmniéj przygotowałem pierwszy tór i drogę.
Po wydrukowaniu już niniejszéj rozprawy, p. Prezes naczelny W. Ks. Poznańskiego ogłosił statystykę ludności włościańskiéj Księstwa, sporządzoną dla komisyi sejmu prowincyonalnego, rozważającéj powody upadku posiadłości włościańskich. Statystyka ta wykazuje, że w r. 1880 w departamencie poznańskim było gospodarstw sprzężajnych 27,556, z obszarem 1,949,312 mórg magdeburskich, w departamencie bydgoskim 11,833 z obszarem 1,348,680 mr. mgd. Gospodarstw niesprzężajnych było w dep. pozn. 30,80, z obszarem 360,548 mr. magd, a w dep. bydg. 14,390, z obszarem 162,094 mr. magd. Razem więc jest gospodarstw włościańskich 83.859 w r. 1880, podczas gdy w r. 1859 było ich tylko 81,829. Postęp ten bardzo nieznaczny zamieni się w upadek, jeśli zważymy, że w r. 1859 było gospodarstw sprzężajnych 47.869. a dziś jest ich tylko 39,389, ubyło zatem 8,480 gospodarstw większych bądź przez działy, bądź przez skupno do dominiów. Ile gospodarstw jest jeszcze w ręku polskim, na to niema danych. Sami Niemcy jednakże przyznają, że jeszcze przeważna część ludności wiejskiéj jest polską, zatem pewnie i większa część obszaru roli jeszcze się znajduje w ręku polskiem. Wedle najnowszych zestawień, cały obszar własności ziemskiéj w Księstwie czyni 3,027,579 hektarów, z tych 1,626,954 przypada na posiadłości większe, a 1 400,626 na posiadłości włościańskie. Z posiadłości większéj zaś już 894,719 hekt. jest w ręku niemieckiem, a 732,235 w ręku polskiem. Odliczywszy jednak posiadłości skarbowe, królewskie i książęce, pozostaje w prywatnem ręku niemieckiem tylko 573,061 hektarów (Przyp. autora).
