szkół rozpoczynali dysputą religijną, do której współudziału zapraszali różnowierców. Głośne na całą Polskę były ich dysputy z Wolanem i Trzecieskim w Wilnie 1570, z Niemojewskim w Poznaniu 1574, z tymże Niemojewskim i Prażmowskim w Radziejowie 1581, z aryaninem Czechowiczem i Niemojewskim w Lublinie 1581 i 1586[1]. Palma zwycięstwa nie musiała być po stronie różnowierców, skoro na synodzie Lutrów, Kalwinów i Braci czeskich 1582 r. uchwalono, nie wyzywać Jezuitów na dysputy i nie przyjmować wezwania od nich. Jak tyle innych uchwał, tak i ta nie została ściśle wykonaną. Kilka głośnych dysput miało miejsce jeszcze w pierwszej połowie rządów Zygmunta III, jak np. w Wilnie 1599 O. Marcina Śmigleckiego z ministrami: Mikołajewskim, Janicyuszem i Gracyarem o prymacie papieża i bezżeństwie księży, ale później rzadko już słychać o nich; sami Jezuici, przekonawszy się, że zamiast zbliżyć do porozumienia i zgody, jątrzą tylko i waśnią bardziej umysły, zarzucili je zupełnie, zatrzymując tylko dysputy jako ćwiczenie szkolne, scholastyczne, ale i wtenczas i przedtem za przedmiot ich brali niemal zawsze dogmata, najbardziej przez heretyków atakowane, jak o prymacie Piotra św., o bóstwie Chrystusa Pana, o Najśw. Sakramencie, o czci Świętych, o czyścu. Właściwa doba dysput publicznych trwała ledwo ćwierć wieku (1574—1600), nieudałe colloquium charitativum toruńskie zdyskredytowało je do reszty.
Cięższe nierównie rany zadawali Jezuici herezyi polemiką na pióra. W dyalektyce rzadko kto im dorównał, zaprawiali się do niej przez szereg lat studiów filozoficznych i teologicznych. Główna doba polemiki książkowej rozpoczyna się wcześnie, koło 1577 r., trwa nieprzerwanie to z herezya, to z schyzmą, aż do połowy XVII wieku, do wojen kozackich. Jasność, loiczność i ciętość są tej polemiki przymiotami. Znaczny poczet Jezuitów, pisarzy polemicznych i apologetycznych podaję na właściwem miejscu[2]. I znowu Niemojewski z Wolanem „archiministrem“ Kalwinów litewskich, swemi napaściami, ten na Skargę, tamten na Jezuitów poznańskich, dali tej polemice początek. Wileńscy profesorowie teologii: OO. Wawrzyniec Faunt, Emanuel Vega,
