niem świata, wiarą w bóstwo, filozofją, medycyną, astronomją zarówno jak kultem bóstwa. Z powstaniem jednak nowych klas i stanów społecznych, z rozwojem postępu, kultury ogólnej, ze wzmożeniem się nauk i sztuk, które nie mają już żadnego związku z religją, — ta ostatnia zaczyna ograniczać się do czci bóstwa i do wykonywania w życiu doczesnym przykazań tego bóstwa. Widzimy to w historji każdej religji, a więc i katolickiej. Oczywiście, że klasa kapłańska nie łatwo i nie dobrowolnie ustępuje z pola nauki i sztuki, które przez wieki całe wyłącznie sama uprawiała, ale duch ludzki jest silniejszy niż wszystkie zakazy i wśród prześladowań toruje sobie drogi z nieprzepartą siłą. Prawda nowych nauk przemawiała do umysłów ludzkich z większą potęgą, niż strach klątwy… Kiedy księża kazali słynnemu astronowi Galileuszowi odwołać jego zdanie, jakoby ziemia krążyła około słońca, odwołał on skru-
