nia się warunków życiowych chłopów. Z powyższym łączy się też drugi problem, a mianowicie możliwość potraktowania rzemiosła wiejskiego jako wskaźnika postępującego rozwarstwienia wsi. Sprawę tę będę jeszcze omawiał szczegółowo; tu wskażę tylko samo zagadnienie; rzemiosło wiejskie było refleksem stanu majątkowego chłopów, a także przyczyniało się do rozwarstwienia wsi przez fakt, że wielu rzemieślników (w okresie czynszowym nieomal wszyscy) było zagrodnikami czy nawet chałupnikami, w wieku XVI natomiast pewna ich część wybijała się dzięki uprawianiu dodatkowego zajęcia i wyrastała na sui generis arystokrację gospodarczą i społeczną wsi. Podkreślić tylko należy, że mimo pewnego zróżnicowania tworzyli oni z resztą chłopów wspólny front antyfeudalny i chociaż były tarcia między bogatymi chłopami a biednymi, chłopstwo jako całość było wrogiem obszarników, którzy je wyzyskiwali[1].
W związku z powyższym nie można też tu pominąć roli rzemiosła wiejskiego w walce antyfeudalnej. Wędrowni rzemieślnicy wiejscy wielokrotnie utrzymywali kontakty z miastami, wyrywali się z wąskiego kręgu życia swojej wsi; mogli przenosić wiadomości o ruchach społecznych, powstaniach chłopskich i klęskach (np. na Ukrainie) panów feudalnych. Bogatsi rzemieślnicy często wyzwalali się z zależności feudalnej, co oczywiście też musiało oddziaływać odpowiednio na innych mieszkańców wsi. Faktem jest, jak potwierdzają źródła, że na czele ruchów chłopskich stał prawie zawsze jakiś rzemieślnik[2] (jest to o tyle charakterystyczne, że stanowili oni bardzo mały stosunkowo odsetek wszystkich mieszkańców wsi). Tego bardzo istotnego zagadnienia niesposób jednak traktować w oderwaniu od ogólnej walki chłopów z uciskiem feudalnym; dlatego też tutaj je tylko sygnalizuję.
W nawiązaniu jeszcze do problemu pierwszego — stopy życiowej chłopów oraz produkcji chłopskiej — należy wspomnieć o wpływie rozwoju renty feudalnej, z uwzględnieniem jej wschodnio-europejskiej specyfiki, na ogólny rozwój rzemiosła u nas. Zadaniem niniejszej pracy jest właśnie zbadanie głównie tego problemu. Przede wszystkim poruszyć tu należy sprawę rzemiosła folwarcznego dworskiego, organizowanego przez feudałów na wielką skalę od mniej więcej XVI wieku, zresztą nie na potrzeby chłopów, i niewątpliwie charakterystycznego dla całokształtu okresu. Rozwój rzemiosła obszarniczego ściśle się wiąże ze sprawą ogólnego postępu społecznego; uważne prześledzenie przemysłu dworskiego, jego dziejów na drodze do kapitalizmu, może rzucić
