tylko w sensie prawnym, w rzeczywistości zaś rolniczych, i wsi (tzn. osad bez prawa miejskiego) przemysłowych. Jednakże w końcu XV i początku XVI wieku taki podział pracy był jak na ówczesne stosunki olbrzymim krokiem naprzód i, co ważniejsze, rzemiosło na wsi i rolnictwo w miastach odgrywało tylko rolę podrzędną (nie mówię tu o niektórych osadach na prawie miejskim w wieku XVI i później, gdzie istniało właściwie tylko rolnictwo, lecz o wiekach XIII—XIV). Oczywiście w późniejszym okresie (XVI w.) istniały rozmaite dziwolągi, nienormalności, symptomatyczne dla całości stosunków społeczno-gospodarczych i dlatego bardzo ważne dla historyków; zagadnienia te należą już jednak do innego tematu i bardziej szczegółowe ich uwzględnienie rozszerzyłoby zbytnio niniejszą pracę. Dlatego „rzemiosło wiejskie” nie będzie obejmowało osad będących prawnie miastami, faktycznie zaś — wsiami (przewaga produkcji rolnej, brak handlu). Omówię tu tylko produkcję rzemieślniczą w środowisku wiejskim ― zarówno w sensie prawnym jak i faktycznym — to znaczy zajmującym się głównie uprawą roli lub hodowlą.
O czym świadczy istnienie rzemiosła na wsi? Przede wszystkim podkreślić należy, że w stosunkach przedkapitalistycznych istniał rozpowszechniony wiejski przemysł domowy; rolnictwo wówczas połączone było ściśle z przemysłem[1], a w każdym razie z niektórymi jego gałęziami. Każdy chłop czy zagrodnik był po części rzemieślnikiem produkującym przede wszystkim na potrzeby swoje, czasem sąsiadów, z rzadka na targi, jarmarki itp. Do takich rzemiosł domowych należało płóciennictwo, sukiennictwo czy garncarstwo. Bardziej wyodrębnione zawody, jak kowalstwo i szewstwo, zwykle połączone były na wsi z rolnictwem, mimo że stosunek zawodu zasadniczego do pobocznego w tym przypadku odwracał się: głównym zajęciem było rzemiosło, pobocznym — uprawa gruntu i to przeważnie niewielkich rozmiarów. Istnienie tego rodzaju stosunków wpływało hamująco na rozwój obrotu miejską przemysłową masą towarową na wsi, nie dopuszczając do szybkiego rozwoju rynku wewnętrznego (por. cytowaną wyżej leninowską definicję rynku). W warunkach powszechnego panowania przemysłu domowego rynek wiejski musiał być bardzo wąski i ograniczony; wpływało to oczywiście i na słaby stosunkowo rozwój miast.
Jak można byłoby sądzić w powyższych rozważań, zanikanie rzemiosła wiejskiego i przemysłu domowego świadczyłoby o rozwoju społecznego podziału pracy, wzroście miast i w ogóle postępie gospodar-
- ↑ K. Marks, Kapitał, t. I, Warszawa 1951, str. 828; K. Marks - F. Engels, Wybrane pisma filozoficzne 1844—1846, Warszawa 1949, s. 52.
