uźrzenie; źrzadło w 16. wieku. Pień zĭr-; cerk. zĭrją, zĭriszi, zĭrěti, czes. zrzíti, zrzím, zrziedlo, ‘zwierciadło’, rus. zriet’, zrju, zrisz; częstotliwe zirati, u nas zirać, od 16. wieku zierać, we złożeniach: pozierać, do-, za-, wy-, nad-zierać (rus. nadziratiel). Z wokalizacją o p. *zór (a jest i wokalizacją zar-, p. tamże); z przyrostkiem -k, zerknąć (p.), i wzrok (p. tamże). P. Sowizdrzał, zwierciadło, zazdrość, rzetelny. Lit. żiurēti, ‘patrzyć’, z odmienną nieco samogłoską (i wtórne, jak nieraz). To zĭr- odmienia się więc: źrzę, źrzysz, pojrzę, pojrzysz; inaczej następne źrzeć (p.).
źrzeć, źrzeję; częstotliwe: dojrzewać; dojrzały; z dawnego doźrzeć, doźrzewać, doźrzały; żrelszy, u Potockiego, ‘dojrzalszy’; doźrzały przechodzi zwykłym trybem (p. środa z śrzoda) w dozrały, a to ulega przestawce: dorzały (jak rsioda z środa, p.), poczem d się wsuwa: dordzały, niedordzały u Kochanowskiego, dordzewać, ‘dojrzewać’. Złożenie: skoroźrzy i skołoźrzy (z stałem, bezmyślnem zupełnie rozpodobnieniem dwu r), »skoroźrzywy (i skołoźrzywy) frukt«, ‘rychłościgły’, lub: »owoce skołozrywe«, »nadzieją skołozrywą płoszy«, »ty wolisz skołozrywą niżli zimostradną (żonę)«, Potocki. U nas tylko to zĭr-; u innych Słowian jest i z wokalizacją o: zor; cerk. zĭrěti, zĭrěją, zĭrěł, ‘źrzały’, sŭzoriti, słowień. zoriti, czes. s-zorziti, rus. zorit’, ‘dać dojrzeć’. Prasłowo; brak w lit.; ind. dżarati i dżīrjati, ‘starzeje’, dżarant-, ‘starzec’, dżāra-, ‘starzejący się’, dżīrna-, ‘ułomny’, awest. zarwan-, ‘wiekowość’, zarta-, ‘zstarzały’; grec. (zdwojone) gergerimoi, ‘padałki’, gerōn, ‘starzec’, gēras, ‘wiek’. P. ziarno.
zrzędzić, ‘gderać’, zrzędny, zrzęda, zrzędzi(o)cha; od 17. wieku już w tem ujemnem znaczeniu ‘gderania’, ależ wyszło od rządu (p.), zrządzania; jeszcze w 17. wieku zrządzić: ‘wyrządzić’.
zubr, zubrować, ‘czyścić’ (o mące), z niem. säubern.
zuch, zuchowaty; skrócone z zuchwały, t.j. zufały (f i chw stale się mieniały: ufała i uchwała, tu odwrotnie, chw zamiast pierwotnego f z pw), to jest z-upwały, ‘desperat’, ‘co z-upwał, t. j. stracił upwę, ufanie’ (p. pwa, pewny), więc przeciw po-ufałemu, za-ufałemu; tu z- równe cerk. iz-, ‘wy-’, podobnie jak w zumieć się (p. zdumieć się). Pierwotna postać i znaczenie jest w biblji: »aby zufał« (‘ut desperet’; »aby nie miał więcej nadzieje«, Leopolita).
zuć, zzuć, zzuwać; zuwadlnia, r. 1500, ‘gdzie suknie składają’; cerk. iz-uti (w zzuć zdwojony przyimek); p. *uć, obuć, wyzuć.
zufka, zuwka, żufka, żuwka, ‘polewka’; częste w 15. i 16. wieku, ginie w 17. wieku; z niem. Suppe z franc. soupe, a to z niem. saufen, ‘żłopać’. Niemieckiemu s- odpowiada w dawnych pożyczkach ż- (p. żeglarz, żegnać), później i z-, np. zaga z niem. Säge, ‘piła’, a z przedsuniętem d- (por. dzwon): dzaga, u Bielawskiego, prusaka, 1595 r.: »obie dzadze«, ‘obie piły’; zegar z Seiger; więc zjawia się i zufka, »winna zuwka«, po »Murmeljuszach« i »Mimerach« (słowniczkach 16. wieku); u Reja żufeczka, u innych i żófeczka. Nowa pożyczka: zupa.
zupełny, zupełnie, od 16. wieku, zamiast upełny (co Rej w Psałterzu stale używa; upełnie w biblji, zupełnie u Leopolity); Czesi úplný
