i szczyrzbiec, z skĭrb-; z twardą półgłoską: skŭrb-, p. skarb. Prasłowo; łotew. szkirba i skarba, ‘szczelina, skałka’, skārbs, ‘ostry’, szkerbs, ‘cierpki’, lit. skirbti, ‘kwaśnieć’, skurbti, ‘biedować’; niem. Scherbe (dawne scirbi), ‘skorupa’, dawne scarbōn, ‘rozcinać’, Schorf, ‘strup’, anglosas. sceorfan, ‘gryźć’. U wszystkich Słowian; słowień. szczrba i szkrba, bułg. sztrb, czes. sztierb, sztierbina, rus. uszczerb (i o ‘księżycu na nowiu’), łużyc. szkarba i szcierby, szczerbaty. Oboczne postaci z ch-: bułg. chrbel, serb. rbina z chrbina; u Rumunów obie postaci w pożyczkach sztirb i hirb.
szczerk, ‘żwir’, szczerkać i szczerknąć, ‘padać’ (o kroplach; »głowy krwią szczerkające«); czes. sztierk, ‘żwir’, sztierk(ot)ati, ‘tarkotać’, sztierkawka, ‘tarkotka’, słowień. sztrkati, ‘kapać’, sztrkocz, ‘deszcz’. Nasz szczerk z szczyrk, od szczĭr-; bez s-, tarkotać?
szczery, szczerny, szczerość, szczerota, z dawnego szczyry itd., to samo co szeroki (p.): »szczera woda«, jak niem. lauter Wasser, »szczere pole« (stąd nazwa miejscowa Szczerzec, dawniej Szczyrzec) = czes. cziré pole; rus. szczyryj (jeśli nie pożyczka od nas); przymiotnik ten nie pojawia się poza zachodnią Słowiańszczyzną i Rusią.
szczerzyć, wyszczerzać (zęby); oszczerca z oszczyrca, pierwotnie ‘naśmiewca’ (jeszcze w 16. i 17. wieku), później ‘obmówca’ (stąd oszczerzać kogo), uchodziło za mazowieckie słowo (»oszczyrkowie mili«). Prasłowiańskie: czes. szkierziti i sztierziti (zęby), obok postaci bez s-: cerziti, słowień. cěriti (i szkara, ‘szczelina’), serb. ceriti; łuż. szcieriś, małorus. szkyryty, rus. szczerit’ sia, a oszczer(j)a to samo co mazowieckie oszczyrca, ‘naśmiewca’.
szczeżuła, szczeżuja i szczeszuja, szeszelinki, czasołki, czasula, o ‘łusce rybiej’, ‘czaszce orzecha czy żołędzi’, p. czeżuja.
szczędzić, dziś głównie w złożeniu z o-: oszczędzać, oszczędny, oszczędność; prasłowiańskie; cerk. sztęděti, serbskie sztediti, sztedan, ‘oszczędny’, sztedionica, ‘kasa oszczędności’, rus. szczadit’ kogo, ‘oszczędzać’; obok tego skęd- jest i skąd-, z wokalizacją o: cerk. skąd, ‘ubogi’, skąděti, ‘być ubogim’; p. chudy.
szczęk, np. zbroi, jak jęk, pęk, bęk; »szczękać zębami« (i o garnku lub dzwonie); słowo »mazowieckie«, przed 17. wiekiem nieznane (por. stęk i stuk); od pnia sken-, o dźwiękach, lit. skan-. Por. szczenię i p. kania.
szczęka, p. szczeka.
szczęście, szczęsny (i imię Szczęsny, ‘Feliks’), szczęstnie w psałterzu, nieszczęście; szczęśliwy, uszczęśliwić; w 15. i 16. wieku nieraz stale bez nosówki: szczeście; właściwie s-część (mieć ‘udział’, rus. uczastije); u innych Słowian ‘szczęście’ nazwane od ‘spotkania’, sreća (p. śratać), albo jak u nas: rus. sczastije, sczastliwyj, czes. sztiesti, sztiastný; w bułg. i serb. czest jest ‘częścią’ i ‘szczęściem’, czestitati, ‘gratulować’. Jeszcze w psałterzach tłumaczy szczęście ‘sortes’, ‘losy’, florjański daje część, puławski szczęście. P. częsty.
szczęt, p. szczątek.
szczmić, ‘ściskać, zbierać’: »ból szczmiący«, »co szczmisz dla dzieci«, od skĭm- do skem-, skom-. P. czmiel, chomąto, oskoma, skąpy.
