cha(ż), niech; czasownik sam złożony z nie i chać, chajać, co u nas nieznane, ale na Bałkanie chajati ‘dbać’, ‘troszczyć się’, chociaż i tam już złożenie z nie- stanowczo górę wzięło; obok chajati, ochajati, jest w cerk. i oszajati, ‘oddalić’; pień skā-, nieznanego bliżej pochodzenia. W 15. wieku grano u nas »niechajnego«, przyczem i za włosy rwano.
niecki, po narzeczach i miecki, jak i u innych Słowian, niecuszki i niecułki (a mylnie nieczułki); prasłowiańska nazwa dla ‘płytkiego korytka’; u innych Słowian (np. na Rusi) z twardą półgłoską: noczwy; zdrobniałe z pierwotnego (niecy) niecwa = nŭsztwy cerkiewne; c z tj lub z kt; dalszy wywód nieznany.
niedołęga, niedołężny; dziś, i już oddawna, tylko to przeczenie; dołęga chyba w imionach (Dołęga); postać dołęka w 16. i 17. wieku (o ‘dostatku’, ‘możności, sile’) dowodzi, że niedołęga wedle słów jak ciemięga itp. z niedołęka poszedł; brak go u innych Słowian (małorus. nedołuha i morawskie są polonizmy); dołężny, u pisarzy 18. w., tylko ich wymysł; słowo należy do łączyć, łuczyć (niedołęka, ‘co nie dołęcza - dołucza, nie dotrafia’).
niedziela, niedzielny, nieraz i w znaczeniu ‘tygodnia’ (tak stale w rus.); zdrobniałe, po narzeczach, niedziołka, z niemożliwem io zamiast ia, por. poniedziałek i sześciniedziałka (o ‘położnicy’). Nazwa pochodzi z 8. w.; od zakazu pracy ręcznej, ne-dělja (jak drěwo - dělja i t. p.).
niedźwiedź, niedźwiadek, niedźwiedzi, jeszcze u Reja pierwotne miedźwiedź, t.j. ‘miód (pień miedw-) jedzący’. Jak Litwin, co ‘niedźwiedzia’ »kudłatym« nazywa (kłokis, łokys, nasze -dłak, p. wilkołak), tak i Słowianin pierwotną aryjską nazwę ‘niedźwiedzia’, grec. arktos, zastąpił obojętnem omówieniem, ogródką, aby nie »wywoływać wilka z lasu«. Zdrobniałe, pierwotne, p. mieszka (pod mieszkać); osobowe Miś, Miszka, bo imiona ludzkie przenosi się stale na zwierzęta (p. kaczka), albo na rośliny (mikołajki itp.).
niektóry, ‘niejaki’; w dawnym języku, i w 16. wieku jeszcze, niekto, ‘ktoś’, niekogo, ‘kogoś’, niekomu; nie- tu nie jest zwykłą spójką przeczenia nie, cerk. ne, ale cerk. ně-, i rozmaicie je tłumaczą, nawet ściągnięciem z niewie(!). Przyimki rozrywały ten związek stale: »nie na których miejscach«, ‘na niektórych miejscach’, jeszcze w 16. wieku.
Niemiec, niemiecki, Niemka (Niemkini), zniemczały; tem uszczypliwem przezwiskiem o ‘niezrozumiałym’, a więc niby niemym człowieku uraczył Słowianin pierwszych Niemców, których napotkał, Bastarnów przed Chr., albo Gotów po Chr., i nazwę tę rozszerzył na wszystkich bliskich im mową czy zbroją; nazwa więc taka sama, jak Słowianie (p.). Już w 15. i 16. wieku, narzeczowo, przez upodobnienie, Miemiec, czego przy samem niemy nie bywa.
niemowlę, niemowlęcy, obok niego i niemowię (niemownię, zniekształcenie); a więc miękkie w i u nas nieraz w wl się odmieniło, jak to zawsze na Rusi i Bałkanie bywa (prawię = prawlu, i t. p.).
niemy, niemieć, oniemiał, w 16. w. często w omieniał przestawiane; niemo, niemota; prasłowiańskie, nieznanego początku; u wszystkich Słowian tak samo.
