przeciw germanizacyi, nie zakończył, jak już zaznaczono, walki między niem, a gorącymi nowymi kierownikami ludu; ale walka ta rozgrywa się już na tle innem — stronniczo-politycznem. Duchowieństwo i łącząca się z niem szlachta, a także znaczna część inteligencyi miejskiej, pragnie utrzymać w swoich rękach nadal, jak w dawnych czasach, kierownictwo we wszystkich sprawach publicznych i w tych dążnościach spotyka się ze stanowczym oporem demokratycznych przywódców ruchu, którzy głoszą zasadę, że lud sam powinien dbać o swoje sprawy i rozstrzygać sam o kierunku swojej polityki, a nie poddawać się na ślepo wskazówkom drobnej liczebnie grupy inteligencyi duchownej i świeckiej. W walce tej chodzi jednak w gruncie rzeczy mniej o zasady, niż o ambicye osobiste, nie tyle o kierunek polityki, ile o władzę nad ludem. Wspominamy o niej tylko dlatego, że walka ta między Wiktorem Kulerskim i jego potężnym organem „Gazetą Grudziądzką”, a duchowieństwem i inteligencyą świecką, zwłaszcza ziemiańską, jest obecnie ogromnie głośna i stanowi główną treść życia publicznego ludności polskiej w Prusach Zachodnich.
O trzeciej grupie wyznaniowej, żydach, niewiele jest do powiedzenia. Jest to grupa liczebnie mała, topniejąca z rokiem każdym, skutkiem wyprowadzania się do wielkich środowisk handlowych i finansowych zachodu, a zwłaszcza do Berlina, skutkiem zawierania małżeństw z chrześcianami, — prawie wyłącznie protestantami, przyczem 76% dzieci bywa wychowywanych w religii chrześciańskiej, i bezpośredniego przechodzenia na protestantyzm. Gdy w roku 1871 w Prusach Zachodnich było ogółem 26,632 żydów, w roku 1900 naliczono ich tylko 18,226. W Prusach Wschodnich ubytek jest mniejszy, ponieważ tam miastem, przyciągającym najwięcej żywioł żydowski, jest stolica prowincyi, Królewiec. Ale i tam liczba żydów zmniejszyła się od r. 1871 do 1900 z 14,425 na 13,877. Jaskrawiej jeszcze uwydatnia się objaw zmniejszania się liczby żydów w W. Ks. Poznańskiem (p. str. 190—191). Natomiast w Berlinie liczba żydów wzrosła od r. 1871 do 1900 z 36,020 na 92,207, a w prow. Brandenburskiej (bez Berlina) z 11,469 na 25,766.
