Polacy stanowią tam 2/3 zaludnienia. W czasach ostatnich miasto nabiera coraz więcej wyglądu nowoczesnego, skromne stare domki ustępują miejsca brzydkim kamienicom barokowym i „moderne“. Na wzgórzu, nad jeziorem, wznosi się potężny gmach dawnego klasztoru Benedyktyńskiego, pochodzący z XI wieku (ryc. str. 157). Z dawnych maleńkich mieścin powiatu, oprócz dwóch wymienionych, utrzymały się dotąd tylko Gembice (1,185) i Pakość (2,975 mieszkańców). Oba posiadają ludność przeważnie polską. Pakość nad Notecią słynie w okolicy starą Kalwaryą, składającą się z 30 kaplic. Ze starego zamku nie pozostało ani śladu. Natomiast zachował się starożytny piękny klasztor Reformatów. Dawne miasteczka, Wilatowo i Kwieciszewo, zostały zrównane z wsiami. Między powiaty Mogilnicki, Żniński i Wągrowiecki wrzyna się tępym klinem Gnieźnieński, również bogaty w jeziora, ale daleko mniej pagórkowaty. Obejmował on dawniej znaczną przestrzeń i sięgał do granicy Królestwa Polskiego. W r. 1887 podzielono go na dwa powiaty: Gnieźnieński i Witkowski. W Gnieźnieńskim stolicą powiatu jest Gniezno, czwarte co do wielkości miasto w Księstwie, z 21,661 mieszkańcami. Była to pierwsza za czasów Mieszków i Bolesławów stolica państwa, a i później, po przeniesieniu rezydencyi do Krakowa, a wreszcie do Warszawy, Gniezno pozostało stolicą prymasów. Do początku XIV w. tam koronowali się królowie. Pod ostatnimi Jagiellonami i Sasami miasto podupadło i poczęło podnosić się dopiero w wieku XIX. Dziś posiada ono charakter zupełnie nowożytny i należy do najpiękniejszych miast Księstwa; zniemczyło się jednak już prawie do połowy. Z gmachów starożytnych pozostały tylko kościoły, między nimi katedra arcybiskupia, założona w r. 965, od tej pory jednak kilkakrotnie już przebudowana (ryc. str. 148). Pojedyńcze części sięgają jednak najdawniejszych czasów. Niepodobna nam z bogatego skarbca pamiątek historycznych wyliczyć tu ani drobnej części. Wspomnimy tylko o grobie królowej Dąbrówki, o grobowcu Ś-tego Wojciecha i spiżowych drzwiach katedry, darze Bolesława Chrobrego. Na cmentarzu przy kościele spoczywa długi szereg mężów wielkich i zasłużonych, między innymi Zbigniew Oleśnicki. Z powodu połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z poznańskiem, arcybiskupi rezydują w Poznaniu. Gniezno jest tylko stałą
