Słownik etymologiczny języka polskiego/matka
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
matka, zdrobniałe, zastąpiło już od 14. wieku pierwotne mać, skrócone z maci, w dalszych przypadkach macierze, do czego urobiono nowe mianowniki: macierz i maciora: »wy miłe maciory«, w pieśni z drugiej połowy 15. w.; matka już w pierwszej wrotce Bogurodzicy, ale jeszcze w psałterzach i biblji przeważa mać, macierze, nad matką; przymiotnik dzierżawczy nigdy matczyn, wyłącznie macierzyn: »jedziny syn oćców a macierzyn«, biblja; macierzyński, macierzyństwo, macierznik, ‘łożysko’, w biblji, ale macica (w ciele; w rzece; u roślin); matecznik (o ‘legowisku zwierząt w lesie’). Od matki uwłaczano stale czci obcej, w rocie z r. 1392: »łajał mu ot matki«; wyraźniej w innych rotach: »zadawał k.... macierze syny«, r. 1398, »(taki i taki) synu«, w 17. wieku; sukin syn na Rusi. We wszystkich językach aryjskich: ind. pień mātar-, grec. mētēr, łac. māter, niem. Mutter; na Litwie mōte (drugi przypadek mōters) ‘żona’, a mōtina ‘matka’. Znaczenia osobliwszego nie ma; jak w pater (‘ojciec’), tak i tu do dziecięcego ma, pa (mama, papa), dodano przyrostek -ter, służący nazwom pokrewieństwa (por. łac. frāter, ‘brat’, grec. thygatēr, ‘córka’, ejnatēr, ‘jątrewka’); nazwy te wyprzedzają powstanie wszelkiego rodzaju gramatycznego. Od ma, zdwojonego, poszła mama, w licznych spieszczeniach matkę zastępując, a dalej i mamka, mamczyć; por. niańka. Od łacińskiej matri- poszły nazwy dla ‘spisów osób połączonych’ (zrzeszeń i t. p.): matrykuła, skrócone w metryka, zam. niemieckiej i czeskiej matryki (wedle metropoli?), i na ‘świadectwa chrztu itd.’ przeniesione; księża te spisy (chrzczonych itd.) prowadzili. Od mater- poszły dalej nazwy materji, z licznemi urobieniami, co pomijamy (np. materjały); Ruś słowo to, jako kacerskie, niezbożne, łacinnikom w 12. wieku wypominała (że ziemię materją nazywają). Ze zdrobnień: matka, mateczka, i i., wyróżnia się wiekiem matuchna (por. rus. matuszka). Mamka już w 16. wieku tylko ‘piastunkę’ oznacza, ale jeszcze w biblji i ‘ciotką’ bywa, por. niem. Muhme (to samo słowo w tem samem znaczeniu) i Mōne (narzeczowe); ind. māma- ‘wuj’. — Co do nazw: macierzanka, dawniej tylko macierza duszka, jak i u Czechów (rus. materinka może pożyczka z polskiego), albo macicza duszka, t. j. ‘ziele, którego napar wonny (duch) macicy służy’; maciorka (r. 1500) i maciora (w 17. wieku, u Potockiego i i.), to ‘królowa pszczół’. Pierwotne mać ocalało u nas w sprosnych połajankach (psia mać, itd.), wielce znamiennych dla wszystkich Słowian, co na poczciwość rodu największą kładli wagę. Materklasy, ‘rupiecie’, u Knapiusza i i. (dziś w narzeczach, i małoruskich), to chyba zniekształcone materjały.
