Encyklopedyja powszechna (1859)/Alexander I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Alexander I |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
Alexander I, Cesarz Wszech Rossyi, Król Polski, syn Cesarza Pawła Piotrowicza i Cesarzowej Maryi Teodorówny, z domu księżniczki Wirtemberskiej, urodził się 12 Grudnia 1777 r. w Petersburgu. Wychowaniem młodego Wielkiego Księcia kierował hrabia Sołtyków, głównym zaś nauczycielem był Laharpe Szwajcar. W szesnastym roku życia Alexander pojął za małżonkę 28 Września 1793 r. księżniczkę Badeńską Ludwikę-Maryję-Augustę, po przyjęciu wyznania Prawosławnego mianowaną Elżbietą Alexiejewną. Za panowania Pawła I, Wielki Książe Alexander, oprócz pełnienia obowiązków wojskowych, był wojennym gubernatorem miasta Petersburga, członkiem rady państwa i senatu. Po zgonie ojca, Alexander wstąpił na tron dnia 12 Marca 1801 roku, koronował się 15 Września tegoż roku. Wtedy właśnie Napoleon Bonaparte zgniótłszy rewolucyję francuzką, zaczynał przyprowadzać do skutku olbrzymie swe zamiary, ogłosiwszy się r. 1804 cesarzem Francuzów. Pognębiona przezeń Austryja prosiła pomocy Rossyi; Alexander stanął w jej obronie, zrażony do cesarza Francuzów, z powodu skazania na śmierć niewinnego księcia d'Enghien; ale po niepomyślnej bitwie pod Austerlitz (2 Grudnia 1805 r) Austryja zawarła pokój z Francyja. Następnie Prussy obrażone samowolnem postępowaniem Napoleona, wypowiedziały wojnę Francyi i także prosiły Rossyi o posiłki. Ale nim wojsko rossyjskie zdążyło przyjść im w pomoc, Prussacy pobici zostali pod Jena i Auerstaedt (14 Października 1806 r.) i Napoleon wszedł do Berlina 28 Października tegoż roku. Francuzi zajęli Warszawę i zbliżyli się do granic rossyjskich. W następnym 1807 r. po kampanii z odmiennem szczęściem prowadzonej i wreszcie po krwawej bitwie pod Preussich-Ejlau i odniesionem przez Francuzów zwycięztwie pod Friedland (14 Czerwca), cesarz Alexander widząc obojętność sprzymierzeńców i nie chcąc narażać swego państwa na straty, zawarł z Napoleonem pokój w Tylży 7 Lipca 1807 roku. Tym traktatem nowo utworzone Księztwo Warszawskie oddane zostało pod berło króla saskiego, a obwód Białostocki przyłączony do Rossyi; przytem Rossyja obowiązała się zerwać stosunki handlowe z Angliją i przystąpiła do kontynentalnego systematu Napoleona. Urażona tem Anglija skłoniła Szwecyję do wydania wojny Rossyi; z drugiej strony Turcyja, skrycie pobudzona przez Napoleona, wypowiedziała wojnę Rossyi (30 Grudnia 1806 r.). Wojna z Szwecyją trwała przez dwa lata i po licznych zwycięztwach Rossyjan, zakończyła się pokojem w Friedrisham (17 Września 1809 r.), na mocy którego cała Finlandyja z częścią Botnii aż do rzeki Torneo i wyspami Alandzkiemi odstąpioną została Rossyi. Wojna z Turcyja trwała lat 5 (1807—1812), w ciągu których dowódzcy rossyjscy: Sieniawin, Kamieński i Kutuzow odnieśli wiele zwy-cięztw nad Turkami; ci wreszcie zmuszeni byli do zawarcia pokoju w Buka-reście (28 Maja 1812 r.). Rossyja otrzymała Bessarabiję, z twierdzami Choci-mem, Benderem, Akermanem, Izmaiłem, z częścią Multan czyli Mołdawii do rzeki Prutu i ujściami Dunaju. Tymczasem Napoleon, wbrew istniejącym traktatom, przyłączył do swojego cesarstwa państwo Kościelne, Hollandyję, różne posiadłości książąt niemieckich (w tej liczbie i księztwo Oldenburgskie, dziedziczną posiadłość Cesarsko-Rossyjskiego domu), nadto, nie wyprowadził wojsk z Pruss i wzmacniał twierdze w księztwie warszawskiem. Cesarz Alexander zrażony takiem postępowaniem, pozwolił Anglikom prowadzić handel z Rossyja jak dawniej, oraz zabronił wprowadzać do Rossyi wielu towarów francuzkich. Napoleon upatrując w tem wypowiedzenie wojny, poruszył ogromne siły przeciw Rossyi. Dnia 24 Czerwca 1812 r. przeszedł Niemen mając z sobą 470,000 piechoty, 60,000 jazdy i 1,200 dział. Dwie armije rossyjskie, jedna pod Barklajem de Tolli, druga pod księciem Bagratijonem, liczące razem 260,000 ludzi, zatrzymały się u zachodniej granicy; korpus Wittgensztejna stał na prawem skrzydle, dla obrony Petersburga, od strony Inflant; oddział Tormasowa na lewem, dla zasłonienia granicy od strony Austryi. Napoleon wystąpił z swą armiją z Wilna, w zamiarze przecięcia i rozbicia dwóch armij rossyjskich, każdej z osobna; ale one złączyły się pod Smoleńskiem i po zaciętej bitwie pod tem miastem, zaczęły cofać się drogą do Moskwy. Cesarz Alexander, który na początku wojennych działań, znajdował się przy pierwszej armii, opuścił ją w obozie pod Dryssą, i zajął się przygotowaniem wewnętrznych środków obrony. Potem zjechał się w Abo z następcą tronu szwedzkiego (b. marszałkiem francuzkim Bernadotte), w skutku czego zabezpieczone zostały granice północne cesarstwa. Nowo zamianowany głównodowodzącym książę Goleniszczew-Kutuzow, chociaż podzielał zdanie o potrzebie cofania się w głąb państwa; ale z rozmaitych ważnych powodów, postanowił niedaleko Moskwy wydać walną bitwę, która stoczoną została pod Borodynem, czyli Możajskiem, dnia 6 Września 1812 roku. W skutku tej bitwy, jednej z najkrwawszych w tym wieku, Napoleon wszedł dnia 14 do Moskwy, opuszczonej przez mieszkańców, a Kutuzow zajął pozycyję na drogach wiodących do południowych prowincyj. Wszędzie, tak w okolicach Moskwy, jak w samej stolicy, wybuchły pożary, celem pozbawienia nieprzyjaciela przytułku i żywności; ludność uciekła w lasy, unikając wszelkiego z nim zetknięcia się; pomniejsze oddziały francuzkie, wysyłane dla furażowania, były napadane i rozbijane przez włościan, albo tak nazwanych partyzantów, którzy pod dowództwem Dawydowa, Fignera i Sesławina, bezustannie niepokoili Francuzów. Napoleon gościł sześć tygodni w Moskwie, której piąta część tylko od pożaru ocalała. Straciwszy nadzieję, że Rossyja błagać będzie o pokój, sam podał warunki; odpowiedziano mu, że wojna teraz dopiero się zaczyna. Napoleon znalazłszy się niespodziewanie w przykrem położeniu, ustąpił ze spustoszonej i spalonej stolicy. Wojsko rossyjskie rozpoczęło teraz kroki zaczepne. Napoleon chciał ciągnąć na Kaługę, żeby się przerżnąć do gubernij żyznych, i znaleźć tam środki wyżywienia wojska; ale pod Tarutynem został odparty. Ponowione jego wysilenia pod Małym Jarosławcem nie wzięły także skutku. Francuzi zniewoleni byli wracać dawną, ogłodzoną i spustoszoną drogą. Wojska rossyjskie postępowały w ślad za nieprzyjacielem. Po bitwie pod Krasnem, popłoch ogarnął Napoleona szyki. Francuzi dręczeni głodem, zimnem nadzwyczajnem i ustawiczną pogonią, zwłaszcza Kozaków, w czasie przeprawy przez rzekę Berezynę ponieśli ostateczną klęskę, skutkiem nieładu, nędzy i załamania się mostu. Z pół milijona wojska, które wkroczyło do Rossyi, zaledwie dziesiąta część wróciła do Wilna, osłabionych, upadłych na duchu i prawie bezbronnych. Dnia 29 Grudnia Rossyja była już zupełnie oswobodzoną od nieprzyjaciół. Po takiej klęsce Francuzów, Prussy i Szwecyja zawarły przymierze z cesarzem Alexandrem. Napoleon ściągnął nowe wojsko, ale w walnej bitwie pod Lipskiem (18 i 19 Października 1813 r.) na głowę porażony i Niemcy oswobodzone zostały z pod jego jarzma. Wtedy Hollandyja także przystąpiła do ogólnego związku, i wojska sprzymierzone przeszedłszy Ren, ruszyły na Paryż i weszły do tej stolicy 26 Marca 1814 r. Skutkiem tego była abdykacyja Napoleona; dnia 30 tegoż miesiąca stanął pokój, na mocy którego Francyja wróciła do dawnych granic; Napoleonowi wyznaczono na mieszkanie wyspę Elbę, a na tronie francuzkirn zasiadł Ludwik XVIII. Na wniosek cesarza Alexandra kongres w Wiedniu zajął się przywróceniem powszechnego pokoju w Europie. Tymczasem Napoleon znagła opuścił wyspę Elbę, przyjęty we Francyi z uniesieniem od wojska, opanował w krótkim czasie bez wystrzału całe państwo, i 20 Marca 1815 r. stanął w Paryżu. Ale pobity przez wojska sprzymierzone angielskie i pruskie, głównie będące pod dowództwem Wellingtona pod Waterloo (18 Czerwca), Napoleon zrzekł się powtórnie tronu, i na okręcie angielskim przewieziony został na wygnanie, na wyspę ś. Heleny. Postanowieniem nowo otwartego kongressu Wiedeńskiego, i traktatem z dnia 20 List. 1815 r. przyłączone zostało do Rossyi księztwo Warszawskie, któremu cesarz Alexander nadał osobną konstytucyje. Wojny, które Alexander I zmuszony był prowadzić w pierwszej połowie swego panowania, i wielkie ówczesne wypadki w Europie, nie przeszkadzały mu zajmować się czynnie sprawami wewnętrznemi państwa. W samych początkach swego panowania zniósł istniejącą dawniej tajną kancellaryję; wrócił wolność, cześć i majątek bardzo wielu, co je niewinnie postradali; rozszerzył władzę senatu. W r. 1802 ustanowiono mi-nisteryja, a w 1810 radę państwa, tudzież kommissyję do ułożenia księgi praw. Ludzkością powodowany monarcha zniósł okrutną karę wyrywania nozdrzy przestępcom kryminalnym. W 1804 założone uniwersytety w Wilnie (dawniejsza akademija), w Charkowie i Kazaniu, później w Petersburgu. W Jarosławiu otworzono szkołę wyższych nauk z funduszu Demidowa; w Nieżynie takąż szkołę nakładem księcia Bezborodko; liceum Riszeljego w Odessie i w Carskiem Siele pod Petersburgiem; instytut korpusu kommunikacyj dróg i mnóstwo innych zakładów naukowych, cywilnych i wojskowych. W miastach gubernijalnych urządzono gimnazyja; po wsiach szkółki elementarne i parafijalne; tudzież zakłady wychowania panien: w Petersburgu, Moskwie, Półtawie i Charkowie. Za tego panowania odbyła się pierwsza podróż Rossyjan na około świata, pod naczelnictwem Krusensterna i Lisiańskiego. Później odbyli podróże: Gołowin, Bellingshausen, Wasilijew, Kotzebue. Odkryto Nową Syberyję, zwiedzono Nową-Ziemię i wiele innych. Podniosła się literatura rossyjska i sztuki piękne. Pod szczególną opieką Alexandra, Karamzin napisał Historyję państwa Rossyjskiego. W ciągu ostatnich 10 lat panowania, cesarz Alexander czuwając pilnie nad biegiem spraw publicznych w Europie, usiłował zapewnić jej spokojność na kon-gressach w Akwisgranie, Opawie (Troppau), Lublanie (Łajbach) i Weronie. Przy wstąpieniu na tron cesarza Alexandra, Rossyja obejmowała 349,472 mil kwadr, geogr. Przez nabycie Finlandyi, wysp Alandzkich i części Laponii (4977 mil kw.), Bessarabii i części Multan czyli Mołdawii (1129 mil kw.), królestwa Polskiego (2292 mil kw.), ziem ustąpionych przez Persyję (2356 mil kw.), i przez zabezpieczenie posiadania ziemi Czerkaskiej (1553 mil kw.), rozszerzyło się Cesarstwo Rossyjskie do 362,890 mil kw. geogr. W roku 1825 we Wrześniu wyjechał Alexander do Rossyi południowej dla towarzyszenia małżonce, szukającej polepszenia zdrowia w łagodnym klimacie. Zwiedziwszy Krym i Sewastopol wrócił do Taganrogu z nadwątloném zdrowiem, skutkiem przeziębienia. Dnia 19 Listopada (1 Grudnia), życie zakończył. Zwłoki monarchy pogrzebiono w Petersburgu, w soborze śś. Piotra i Pawła dnia 13 Marca 1826 roku, właśnie we dwadzieścia pięć lat po wstąpieniu jego na tron. Na pamiątkę cesarza wzniesioną została w Petersburgu wspaniała kolumna z jednej ogromnej sztuki granitu finlandzkiego z napisem: „Alexandrowi I wdzięczna Rossyja,“ dnia 30 Sierpnia 1834 r. Alexander zszedł bezpotomnie, gdyż dwie córki jego Maryja i Elżbieta poumierały w niemowlęcym wieku.
