browolne i przymusowe, ucieczki za granicę z powodu długów, przenoszenie się wielu rodzin do Królestwa.
Jeszcze w r. 1846 było dóbr 952 w ręku Polaków, a 322 w ręku Niemców.[1] Stosunek ten zmienił się znacznie do r. 1860, około 489,000 mórg bowiem w W. Księstwie Poznańskiem (z wyjątkiem dwóch powiatów, które nie zostały w obliczeniu uwzględnione[2]), przeszło w ręce niemieckie.
Niestety, byli i tacy wśród obywateli, którzy sami siebie wystawnością życia doprowadzili do ruiny.
I w handlu, przemyśle i rzemiośle panował zastój. Istniały tylko dwie księgarnie Żupańskiego i Kamieńskiego; skład drobnych wyrobów żelaznych Cegielskiego zadawalniał się skromnym parterowym lokalem w Bazarze, bławaty sprzedawał najprzód Liszkowski, w jego ślady poszedł następnie Magnuszewicz. Szczupły handel kolonialny miał Leitgeber przy Wodnej ulicy, cukiernią Antoni Pfitzner. Znaczniejszym krawcem był Jasiński, później Frankiewicz, pierwszy mistrz szewski Elżanowski mieścił się na trzeciem piętrze w ciasnym zaułku.[3] Polacy dawali się wyprzedzać w tej dziedzinie przez żydów i niemców, którzy tłumnie przybywali do Księstwa i na nas dorabiali się majątków.
I pod względem nauk, umiejętności i oświaty rodzimej W. Księstwo Poznańskie przedstawiało wówczas widok bardzo przykry. Senność, zobojętnienie na dolę bieżącą i niepamięć na przyszłość cechowały ogół społeczeństwa naszego, brak myśli przewodniej i spójni duchowej.[4]
Prócz wydawnictw Tytusa hr. Działyńskiego, które były więcej dla wielkich bibliotek niż dla szerszego ogółu przeznaczone, ruch wydawniczy prawie całkiem ustał. Tygodnika Katolickiego, który w r. 1850 zaczęli wydawać ks. Jan Jabczyński i ks. Jan Janiszewski, wyszło tylko 26 numerów. Wydawnictwo musiano zawiesić z braku funduszy na kaucyę.
