A w Polsce? W czem mamy szukać analogji do współczesnych ruchów odrodzeńczych na Zachodzie? Czy tylko w literaturze współczesnej, jak to czynią niektórzy krytycy, polegający na wynikach dotychczasowej naszej krytyki literackiej? Czy też w przeszłości naszej nie znajdziemy pierwiastków, zdolnych nas dziś i jutro wyżywić?
Takie pierwiastki mamy. Oto romantyzm polski został u nas przezwyciężony przez tych samych poetów, którzy swego czasu byli jego pjonierami, przedewszystkiem przez samego Mickiewicza — i przerodził się w przepotężny czyn twórczy mesjanizmu polskiego.
Krytyka literacka nasza, za małymi wyjątkami, dotąd, niestety, nie pojęła, „jaką duch przebył robotę w przeświętej serca ludzkiego ciemnicy“, i całokształt twórczości wieszczów naszych określa powszechnie nietrafnem mianem romantyzmu.
W istocie zaś mesjanizm tak się ma do romantyzmu, jak wola do uczucia, jak praca do cudownego wybuchu sił, jak nasze dzieje obecne do Somo-Sierry, jak Chrystus wreszcie do Hamleta[1].
Romantyzm był i w Polsce, tak jak wszędzie w Europie, był w literaturze i życiu. Twórczość poetycka Mickiewicza, Krasińskiego, znaczna część twórczości Słowackiego, cały Goszczyński, Zaleski, Malczewski, Ujejski, Pol, Syrokomla i „inni, których nie policzę“, — byli to niezawodnie romantycy z krwi i z ducha, z czasu, charakteru, tendencji twórczych, z całego układu psychiki. Romantycznem również było życie polskie w pierwszej połowie XIX-go w. do r. 1863,, — jednak równolegle do romantyzmu rozwijała się w życiu polskiem nowa koncepcja twórcza — mesjanizm, — poczynając od r. 1832 (data napisania „Improwizacji“), a zwłaszcza od r. 1841 (przybycie Towiańskiego do Paryża).
Nierozumienie mesjanizmu uderzająco przypomina nam owo nierozumienie, które otaczało w początkach romantyzm. (To samo bodaj bywa przy każdym prawdziwie nowym objawie życiowym!). Otóż jak tam klasycy, nie będąc zdolni rozumieć istoty romantyzmu, gorszyli się upiorami, duchami i t. p., tak też i my akcesorja i dekoracje w mesjanizmie bierzemy za jego istotę. Dziś widzimy, żeśmy nie mogli rozumieć mesjanizmu, gdyż proces poznania, rozumienia jest w pewnej mierze biologiczny; „rozumienie“ może się dokonywać tylko stopniowo, równolegle do przeżywania.
Bruździła tu prócz tego nazwa. Maska romantyzmu zgóry
- ↑ Brzozowski — Legenda Młodej Polski, str. 225.
