Strona:Rośliny użyteczne… Michała Fedorowskiego – dzieło odnalezione po 130 latach.pdf/5

Późniejsze losy manuskryptu nie są znane. M. Fedorowski przekazał w testamencie wszystkie swe zbiory i rękopisy Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu. Następnie znalazły się one w zasobach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Piśmienna spuścizna po M. Fedorowskim jest oznaczona w katalogu BUW sygnaturami 428–473 (por. Kozerska, Stummer 1973). Znajduje się wśród nich tylko jeden manuskrypt z dołączonymi okazami zielnikowymi (BUW, sygn. 445). Dlaczego inne zielniki M. Fedorowskiego nie trafiły do Gabinetu Rękopisów BUW – nie wiadomo.
 Inspiracją do napisania niniejszej publikacji było odnalezienie Roślin użytecznych… w archiwaliach Zielnika Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego w styczniu 2012 roku (Archiwum WA, sygn. 1). Wraz z tym zabytkiem odkryto także wspomniany wyżej Zielnik litewski (Archiwum WA, sygn. 4), pierwszy i drugi zeszyt Ziół leczniczych… (Archiwum WA, sygn. 2 i 3), dwa listy M. Fedorowskiego do J. Rostafińskiego (Aneks 6) oraz notatki M. Fedorowskiego z odpowiedziami na pytania ankiety (Archiwum WA, sygn. 5).

Zawartość i stan obecny rękopisu
 Rośliny użyteczne… składają się z dwóch części: rękopisu autora (57 stron z opisem użytkowania roślin – karty o wymiarach 35 x 22 cm) i 15 tablic z naklejonymi okazami roślin (karty o wymiarach 40 x 27 cm). Tablice przedstawiają łącznie 53 gatunki, ale w tekście wymienionych jest ich znacznie więcej – aż 209. Osobno włożona notatka z listą gatunków stanowi zapowiedź ukazania się drugiego zeszytu. Nie wiadomo jednak, czy zeszyt ten powstał – dotychczas go nie odnaleziono.
 W rękopisie, na szerokim lewym marginesie, M. Fedorowski umieścił skróty: „T. I”, „T. II”, „T. III” itd. aż do „T. XV”, które kierują do umieszczonych na końcu dzieła 15 tablic z zasuszonymi roślinami. Odszukanie konkretnego okazu zielnikowego miały też ułatwiać, przyklejone do prawej krawędzi kart, boczne indeksy z tymi samymi skrótami („T. I”, „T. II” itd.). Pojedyncze karteczki wystające poza obręb dzieła okazały się najbardziej narażone na zniszczenie i nie wszystkie się zachowały (uszkodzenia karty tytułowej są widoczne na fotografii zamieszczonej w Aneksie 1 – stan sprzed konserwacji). Dla wielu gatunków wymienionych w Roślinach użytecznych… autor nie dołączył okazów zielnikowych i w takich przypadkach przy ich opisie nie ma odnośników do tablic. W niniejszej publikacji, w części zawierającej treść rękopisu (Aneks 1), również zastosowano szeroki margines i umieszczono w nim odsyłacze, lecz zapisano je w pełnym brzmieniu („Tablica I”, „Tablica II” itd.).
 M. Fedorowski każdemu zasuszonemu gatunkowi umieszczonemu na tablicy nadał numer. Numery te zapisał w tekście po wymienieniu wszystkich nazw odnoszących się do danej rośliny. Przykładowo, w przypadku orlicy pospolitej (pierwszej rośliny posiadającej dokumentację zielnikową) w tekście zastosowano następujący zapis: „paporocień v. paparatnik (paproć) (№ 1)”. Przy niektórych nazwach widnieje zaś sam skrót „№”, bez podania konkretnego numeru. Tak autor oznaczał rośliny, które zamierzał umieścić w drugim zeszycie Roślin użytecznych….
 W 2013 roku dzieło Rośliny użyteczne… zostało poddane zabiegom konserwatorskim (Grenda 2013). Ponieważ zeszyt był kompletny, a zniszczenia dotyczyły głównie papieru stanowiącego podłoże zielnika, przyjęto, że konserwacja powinna mieć charakter minimalnej interwencji. Podczas prac konserwatorskich rośliny nie były usuwane z kart (poprawiono jedynie mocowanie okazów – por. Fig. 2), a zabiegi na podłożu papierowym miały charakter miejscowy. Jedyna ingerencja w strukturę zabytku polegała na rozdzieleniu kart i ponownym ich zszyciu (por. Fig. 3). Pełnej konserwacji wymagała też okładka, która była w złym stanie i nie spełniała funkcji ochronnych.