jednak z tego nie dotarło do głębi duszy ludu, bo lud jako całość nie brał w tym czynnego udziału. Rzeczy te wynikły z ambicji jednostek. Lud zaś będąc wolny od odpowiedzialności za to niegodne i zbrodnicze postępowanie owych awanturników, wynosił z tego tylko korzyść moralną, bo rozwijały się w nim wskutek tego zarodki bohaterstwa i ludzkości; jego niewzruszona wiernopoddańczość, jego bezwzględna uczciwość, jego zdolność do samoofiary i jego nieustraszoność w obliczu śmierci i niebezpieczeństwa. Dlatego zmienna polityka królów i wodzów nie zdołała zachwiać poważnie ideałami, co rozbiły swą siedzibę w duszy ludu. Obecnie jednak, gdy duch cywilizacji zachodniej doszedł do władzy, podsyca on wszelkiemi środkami w całym ludzie, od dzieciństwa począwszy, nienawiść i ambicję; a czyni to w ten sposób, że przedstawia historję w nieprawdziwem lub na pół prawdziwem świetle, że wywołuje fałszywe pojęcia o innych ludach, budzi ku nim nieprzyjazne uczucia, że utrzymuje w pamięci przy pomocy pism i to często zmyślonych zdarzenia, które ze względu na dobro ludzkości powinne były być już dawno zapomniane. Stwarza w ten sposób coraz nowe powierzchnie tarcia między sobą a obcemi ludami. Jest to zatruwanie ludzkości u samego źródła. Przyświeca jej jako cel burzenie ideałów, które zawdzięczają swoje powstanie największym i najlepszym. Jest to tak, jak gdyby ktoś ucieleśnił samolubstwo w olbrzymim posągu bożka, przed którym winny chylić czoło wszystkie ludy ziemi. Wszystko wolno nam przyjąć z rąk nauk przyrodniczych, tylko nie ten eliksir śmierci moralnej. Nie sądźcie bowiem, choćby przez chwilę, że zło, które wyrządzacie innym ludziom, nie da wam się we znaki, że nienawiść, którą wokół siebie siejecie, stanie się dla was murem ochronnym! Jeżeli sprawia się, że duch całego narodu, staje się niebywale próżny na swoją wyższość, jeżeli uczy go się być dumnym na brak poczucia etycznego i na bezprawiem zdobyte bogactwo, jeżeli upakarza się ciągle pobite ludy, wystawiając na widok publiczny trofeje zwycięstwa i używa się ich w szkole do tego, by karmić w sercach dzieci pogardę dla innych ludów, to naśladuje się Zachód w tem miejscu gdzie cierpi na ropiący wrzód, który coraz bardziej rozprzestrzenia się i wżera się po samą miąższ życia. Nasze rośliny jadalne są owocami wiekowego doboru i hodowli. Rośliny, których natomiast nie przerabiamy
