nych, rządzących wypadkami. Przedsiębiorę tu nakreślenie historyi pewnego piśmiennictwa, w téj zaś historyi zbadanie psychologii pewnego narodu, a ten właśnie naród, nie jakikolwiek inny, wybrałem nie bez przyczyny. Trzeba mi było narodu posiadającego literaturę całkowitą, a takich jest niewiele; niewiele jest narodów, któreby przez cały ciąg swego istnienia myślały i pisały, w prawdziwém słów tych znaczeniu. Wśród starożytnych literatura łacińska, zrazu nieistniejąca, stała się potem zapożyczoną, naśladowczą. Wśród nowożytnych literatura niemiecka była przez dwieście lat prawie zupełnie wyjałowioną[1], włoska i hiszpańska skończyły się w połowie XVII-go wieku. Tylko starożytna Grecya, Francya i Anglia przedstawiają całkowity szereg pomników wielkich i wymownych. Wybrałem Anglię, bo, będąc żyjącą jeszcze i dostępną dla bezpośredniego spostrzegania, może być skuteczniej badaną, niż cywilizacya zaginiona i znana nam tylko ze szczątków, a będąc od francuzkiéj różną, może oczom Francuza jaśniéj niż Francya ukazać swoje cechy odrębne. Zresztą, w cywilizacyi angielskiéj zachodzi jeszcze ta szczególność, że przedstawia ona pewne zboczenie przymusowe, sprawione przez ostatni i najbogatszy w skutki podbój, jakiemu uległa, — że trzy przyczyny, z których powstała: plemienność, klimat i podbój, dokonany przez Normandów, badane być mogą ze ścisłością doskonałą w jéj pomnikach literackich. W téj-to cywilizacyi badacz dostrzega oba najpotężniejsze czynniki przekształcań się ludzkich: naturę i przymus, a zgłębiać je może w szeregu pomników niewątpliwych i zupełnych, bez przerw i niepewności. Usiłowałem w pracy swojéj oznaczyć te pierwotne sprężyny, wyjaśnić sposoby, jakiémi wywołały one na świat wielkie dzieła polityczne, religijne, piśmiennicze, rozwinąć, nakoniec, przed oczyma czytelnika ten mechanizm wewnętrzny, przez którego działanie dziki Sakson stał się Anglikiem takim, jakim go dzisiaj widzimy.
- ↑ Od 1550 do 1750.
