ny na tworzenie się świadomości kulturalnej. Idealizm dziejowy nie był teoryą, był stanem duszy, atmosferą, wytwarzaną przez życie i doświadczenia osobiste najbardziej wartościowych pierwiastków i grup inteligencyi europejskiej. Dzisiaj, kiedy w znacznej mierze osłabły lub całkiem zanikły wzruszeniowo-popędowe skojarzenia, wywołane przez takie pojęcia, jak swoboda, idea narodowa, duch ludzki i t. p., trudno nam zdać sobie sprawę z psychicznej natury tych konstrukcyi myślowych. Gdy przypisujemy im znaczenie wyłącznie poznawcze, nie rozumiemy ich istoty. Były one czemś zgoła innem: aktami życia. Inteligencya, która wytwarzała te pojęcia, widziała w same sobie twórczynię sił dziejowych; od jej postanowień miały zależeć poruszenia mas ludowych i ich przyszłość; we własnem życiu psychicznem widziała ona rodzenie się i dojrzewanie prądów dziejowych; jej własne przeżycia wychodziły poza nią; rzutowała je ona na olbrzymie tła. Było to naturalne. Tylko wierząc w takie znaczenie własnego życia, tylko wierząc, że posiada ono taką utajoną moc społeczną, inteligencya mogła zachować przekonanie o swojem czynnem znaczeniu, zachować w sobie moc i zdolność czynu. Dla ludzi, którzy obracali się w kołach europejskiej inteligencyi postępowej, takie mitologiczne twory myśli, jak dusza Europy, duch narodu, duch świata były rzeczywistościami: gdy bowiem emocyonalne i popędowe życie, osobiste doświadczenia życiowe jakiejś grupy ludzi związane są z jakiemiś stale powracającymi abstrakcyami myślowemi, abstrakcye te stają się czemś niemal konkretnem, osobiście doświadczonemu przeżyłem. Rzeczywista ludzkość istniała dla kół, wytwarzających myśl nie w samem swem konkretnem, z dnia na dzień nie-
