Cromwella, t. j. podobnie jak niektórzy książęta niemieccy, oderwał się od Rzymu i siebie głową kościoła angielskiego uznał. Cranmer pomagał mu do tego dzieła i wydał kościół angielski w ręce dzikiej samowoli okrutnika. Po trzech latach Anna zbrzydła Henrykowi, Cr. gotów był z posługą rozwodową i z nowém błogosławieństwem małżeńskiém; po półroku jeszcze dalej usłużność Cranmera w tym względzie była znów na zawołanie. Zasłużył też pełzaniem swojém na pochwałę Henryka, która będzie dla niego na zawsze hańbiącém piętnem w dziąjach: „Człowiek ten, powiedział Henryk, jest jedynym człowiekiem, który się nigdy mojej nie przeciwił woli.“ Z zasad reformatorów niemieckich Henryk zapożyczył tylko zaprzeczenie powagi papiezkiej, aby, oderwawszy się od Rzymu, mógł sam gospodarzyć po swojemu w kościele i dawać sobie rozwody podług zachcenia; zresztą był wrogiem i prześladowcą protestantów. Cranmer znów, choć potajemnie protestant, głosił za panowania Henryka naukę katolicką, w którą niewierzył, odbywał nabożeństwa, które miał za bałwochwalstwo, potępiał ludzi i pomagał do wysyłania ich na szafot za przekonania religijne, które sam wyznawał; przestrzegał surowo celibatu, jako prawa uświęconego przez państwo, gdy w pałacu własnym miał ukrytą żonę. Gdy 1547 r. Henryk umarł, a Edward VI objął rządy pod opieką księcia Somerset, ponieważ dwór nowego króla przejęty był zasadami kalwińskiemi, mógł i Cranmer zrzucić długo noszoną maskę i otwarcie wystąpić jako protestant. Wówczas w duchu kalwińskim napisał katechizm, liturgję, prawo kościelne, dokonał oderwania Anglji od Kościoła, przeprowadził zniesienie celibatu, pomagał do ostatecznego złupienia klasztorów, a przytém ścigał protestantów, którzy inaczej jak on protestowali. Po śmierci Edwarda, z niewdzięczności ku Henrykowi, którego się już nie bał i od którego niczego się już spodziewać nie mógł, zamiast, jako wykonawca testamentu, bronić praw następstwa Marji i Elżbiety, pomagał on do pozbawienia ich tych praw, na rzecz Joanny Grey. Za Marji (katoliczki), na pierwszym parlamencie dzieło Cranmera zostało zniweczone i Anglja na nowo z Kościołem połączona. Cr. z powodu zdrady względem królowej do więzienia wtrącony, o herezję oskarżony i na śmierć skazany. Tyle razy udawało mu się w życiu wygrywać podłą obłudą, że do niej uciekł się i wówczas, jako do wypróbowanego dobrze przez siebie środka. Wielu ułaskawiono, gdy się herezji wyrzekli, i on tedy w sześciu z kolei odwołaniach, coraz energiczniejszych, wyprzysięgał się wszystkich błędów swoich, przyznawał się do wszystkich haniebnych uczynków, do zdrady króla, królowej, Kościoła i państwa; zapewniał, że zasłużył na wszystkie kary ziemskie i piekielne, obiecywał wszakże poprawę i prosił o darowanie życia. Odwoływania swoje i potępiania te swojego życia powtarzał jeszcze w drodze na rusztowanie, bo spodziewał się uwolnienia, ale gdy spostrzegł, że tą razą nie minie go kara, odwołał sześć poprzednich odwołań i przyznał się do protestantyzmu, aby swoim przeciwnikom nie zostawić tego trjumfu, że wrócił nareszcie do Kościoła. Umarł w płomieniach 1557 r. Bajką jest, przez Burneta (ob.) wymyśloną, jakoby przed rzuceniem się w płomień, spalił rękę, która podpisywała jego poprzednie wyprzysięgania się protestantyzmu: przed zapaleniem ognia przywiązano go do stosu, nie mógł więc ani się rzucić w ogień, ani wprzód ręki sobie palić. Cf. Lingard, Gesch. v. England, übers. v. Salis, w VI i VII t. Wllhelm Cobbet (w swoich listach o historji reformy 1824 r.), protestant, mówi o nim: „z jego 65 lat życia
