o bibljotece w Hipponie; o wielu innych wspomina ogólnikowo św. Hieronim (Epist. ad Pamach.): ecclesiarum bibliothecis fruere. Zkądinąd wiemy o bibljotekach z V wieku, że w Limoges założył ją biskup Ruricjusz, a w Perigueux biskup Lupus (Sidonius Apollinaris, Epistol. V 15. VIII 11). Z reguły św. Pachomjusza widać, że w Tabennie była bibljoteka. Rano w Poniedziałek hebdomadarz obchodził wszystkie cele, żeby się zapytać o potrzeby każdego. Jeżeli który z braci zażądał kodeksu do czytania, obowiązkiem hebdomadarza było dać mu go na cały tydzień (Regula s. Pachom, c. 25. 144). W Rzymie, jako w środkowym punkcie jedności kościelnej, z natury rzeczy musiała być bibljoteka większa niż gdzieindziej. Wiemy, że byli tam ustanowieni notarjusze do spisywania akt męczeńskich (ob. I 98). Gdy się prześladowania skończyły, Juljusz, Papież, ten sam, który nakazał składać w archiwach wszystkie dokumenty, odnoszące się do uposażenia kościołów, włożył na notarjusźów obowiązek spisywania wszystkiego, co się odnosi do zachowania w czystości i rozszerzenia religji; przepisane zaś przez nich dzieła miał approbować primicerius notariorum i składać w kościele. Hilary, Papież, na Lateranie (juxta fontem Laterani) wybudował 2 bibijoteki, i w nich złożył wszystkie pisma Kościoła rzymskiego, decretales Papieży, akta soborów, odwołania błędów, dzieje herezji i dzieła Ojców śś. Trzecia bibljoteka była przy samym kościele laterańskim (in patriarchio Lateranensi), bogatsza od poprzednich. Zostawała ona tam, dopóki Papieże mieszkali na Lateranie; później przebywała z Papieżami w Awinjonie; Marcin V znaczną jej część przewiózł nazad do Rzymu i złożył na Watykanie. Mikołaj V rozesłał po Europie uczonych ludzi, żeby zewsząd zbierali rękopismy (Platina, Vitae Pontif.). Uporządkowanie zaś swoje i otwarcie zawdzięcza ona Sykstusowi IV (1475). Tenże Papież na utrzymanie jej i powiększanie przeznaczył 100 dukatów rocznie, ustanowił bibljotekarza, kustoszów, kaligrafów (librarii) i dodał służbę potrzebną do utrzymania w porządku dzieł i lokalu. Bibljotekarz znaczył to samo, co kanclerz Stolicy Apostolskiej: do niego należał nietylko dozór nad bibijoteką, lecz także pisanie bull papiezkich, dekretaljów, akt synodalnych i soborowych (Onuphrii Panvinii, De Bibliotheca Vaticana, ap. Maderum, De Bibliothecis s. 93...). Zabudowania tej biblioteki znacznie powiększył i ozdobił Sykstus V, i pod klątwą zabronił cokolwiek z niej wynosić, bez piśmiennego na to od Papieża pozwolenia (Cicarella, Vita Sixti V, w kontynuacji Platinae Vitae Pontif. i ap. Maderum op. c. s. 105 — 113). W r. 1623 przybyła do Watykanu bibljoteka z Heidelberga. (Leo Allatius, Apes Urbanae; cf. Vogel. Zur Gesch. der Vaticana seit Sixtus IV w Serapeum Zeitschr. f. Bibliothek VII 289..). Jak poganie mieli swoje księgarnie (Bibliopolia) w Rzymie i Aleksandrji (Strabo, Rer. Geogr. l. 13 pag. 909), tak i o chrześcjańskich mamy świadectwo, że istniały w drugiej półowie III w., w czasach najuciążliwszych dla Kościoła. W Dyspucie św. Archelausza (ob.) czytamy, że uczniowie Manesa „poszli do miejsc, gdzie przepisywano książki chrześcjańskie“ (ap. Zacagni, Collect. monum. s. 99). W późniejszych czasach takowemi księgarniami były klasztory najczęściej. Palladius (Historia Lausiaca, ed. a. 1616 s. 93) opowiada o zakonnikach egipskich w Tebaidzie i Tabennie, że podzieleni byli na różne klassy co do zajęć: jedni pracowali około roli, inni innemi ręcznemi robotami się zajmowali, inni wreszcie kopjowaniem kodeksów. Ławra z 400 panien złożona, także przepisywaniem się zajmowała. W Aleksan-
