w słowach: „Życie ludzkie w dziewięciu wypadkach na dziesięć jest tylko walką o byt“[1].
Profesor Fawcett, nieskrępowany jak Gladstone względami natury urzędowej, oświadcza prosto z mostu: „Nie będę oczywiście przeczył temu, że płaca pieniężna, przy tak wielkiem pomnożeniu kapitału (w ostatnich dziesięcioleciach) również wzrosła, lecz ta pozorna korzyść jest znów w znacznym stopniu stracona, gdyż rożne artykuły pierwszej potrzeby wciąż drożeją (zdaniem jego z powodu spadku wartości metali szlachetnych)... Bogacze szybko stają się jeszcze bogatsi (the rich grow rapidly richer), podczas gdy nie znać żadnej poprawy w dobrobycie klas pracujących... Robotnicy stają się niemal niewolnikami sklepikarzy, których są dłużnikami“[2].
W działach, dotyczących dnia roboczego i maszyn, wyłuszczyliśmy okoliczności, wśród których angielska klasa robotnicza w ciągu ostatnich dziesięcioleci dokonała „oszołamiającego pomnożenia bogactwa i potęgi“ klas posiadających. Wtedy jednak zajmował nas przeważnie robotnik w czasie, gdy wykonywa swą funkcję społeczną. Dla zupełnego oświetlenia prawa nagromadzania kapitalistycznego należy przyjrzeć się przez chwilę również położeniu robotnika, poza warsztatem pracy, jego odżywianiu się i mieszkaniu. Ramy niniejszej księgi zmuszają nas do uwzględnienia przedewszystkiem najgorzej opłacanej części proletarjatu przemysłowego i robotników rolnych, t. j. większości klasy robotniczej[3].
- ↑ Gladstone w Izbie Gmin, 7 kwietnia 1864 r. — Pewien pisarz angielski charakteryzuje ciągłe, krzyczące sprzeczności mów Gladstone‘a z lat 1863 i 1864 następującą cytatą z Moliere’a:
Voilá l‘homme en effet. Il va du blanc au noir.
Il condamne au matin ses sentiments du soir
Importun à tout autre, à soi même incommode.
Il change à tout moment d‘esprit, comme de mode.
[To ci człowiek! Raz mówi „biało“, raz „czarno“, zrana gani to, co chwalił wieczorem. Innym uprzykrzony, a i sobie niemiły, zmienia co chwila poglądy, jak modę]. („The theory of exchanges etc. London 1864, str. 135). - ↑ H. Fawcett: „The economic position of the british labourer. London 1865“, str. 67, 82. Rosnąca zależność robotników od sklepikarzy jest następstwem coraz większych wahań i przerw w ich zatrudnieniu.
- ↑ W wydaniach 1 i 2 znajdował się przypis: „Należy mieć nadzieję, że F. Engels pracę swą o położeniu klasy robotniczej w Anglji zbogaci niebawem opisem stosunków po r. 1844, a może nawet wyda ten opis jako odrębny, drugi tom swego dzieła“. Engels w odpowiedzi na to odnotował na swoim egzemplarzu podręcznym: „To już Marks sam uczynił w 1-ym tomie Kapitału“. Engels usunął ów przypis Marksa ze zredagowanych przez siebie wydań „Kapitału“. K.