widualnych, lub stowarzyszonych kapitalistów, lecz niebawem staje się nową i straszliwą bronią w walce konkurencyjnej, i wreszcie przekształca się w olbrzymi mechanizm społeczny dla centralizacji kapitałów.
W miarę rozwoju produkcji kapitalistycznej i nagromadzania kapitału rozwijają się również konkurencja i kredyt, dwie najpotężniejsze dźwignie centralizacji. Postęp nagromadzania pomnaża przyton materjał centralizacji, a mianowicie kapitały indywidualne, podczas gdy rozszerzanie produkcji kapitalistycznej stwarza z jednej strony potrzebę społeczną, a z drugiej — środki techniczne owych potężnych przedsiębiorstw przemysłowych, których powstanie wymagało uprzedniej centralizacji kapitału. Dziś więc wzajemne przyciąganie kapitałów indywidualnych i dążenie ku ich centralizacji są silniejsze, niż kiedykolwiek. A chociaż wielkość stosunkowa i rozmach ruchu centralizującego są do pewnego stopnia określone przez już osiągniętą wielkość bogactwa kapitalistycznego i przez wyższość jego mechanizmu gospodarczego, to jednak postęp centralizacji jest niezależny od pozytywnego wzrostu wielkości kapitału społecznego. I to odróżnia szczególnie centralizację od koncentracji, będącej tylko odmiennym wyrazem reprodukcji w skali rozszerzonej. Centralizacja może nastąpić wskutek samej tylko zmiany podziału kapitałów już uformowanych, czyli wskutek prostego przegrupowania ilościowego części składowych kapitału społecznego. Kapitał może skupiać się tu w wielkich ilościach w jednem ręku dlatego, że gdzieindziej odjęty jest wielu rękom. W danej gałęzi przemysłu centralizacja osiągnęłaby swój kres, gdyby wszystkie ulokowane w niej kapitały zlały się w jeden. W danem społeczeństwie kres ten byłby osiągnięty dopiero wtedy, gdyby całkowity kapitał społeczny zjednoczył się w ręku bądź pojedynczego kapitalisty, bądź jednego tylko zrzeszenia kapitalistów[1].
Centralizacja uzupełnia dzieło nagromadzania, ponieważ umoż-
- ↑ Do tego rzutu oka w przyszłość (słowa te były pisane w roku 1874 dla wydania francuskiego) Engels już w r. 1890 mógł dodać następującą uwagę: „Nowożytne trusty angielskie i amerykańskie dążą właśnie do tego celu, gdyż starają się połączyć w jedno towarzystwo akcyjne przynajmniej wielkie przedsiębiorstwa w danej gałęzi przemysłu i w ten sposób stworzyć faktyczny monopol“. Od tego czasu gospodarka kartelowa rozpowszechniła się w całej Europie, a w Ameryce forma trustów stała się faktycznie formą wielkiego kapitału wogóle. K.