Wytwór — własność kapitalisty — jest wartością, użytkową, np. przędzą, obuwiem i t. p. Ale chociaż buty są poniekąd podstawą postępu społecznego, a nasz kapitalista jest nie byle jakim postępowcem, to przecież fabrykuje on buty wcale nie dla nich samych. Wartość użytkowa nie jest wogóle w produkcji towarowej rzeczą, „qu’on aime pour elle même“ (którą się kocha dla niej samej). Wartości użytkowe są tu wytwarzane wogóle tylko dlatego i tylko o tyle, ponieważ i o ile są materjalnem podłożem, nosicielami wartości wymiennej. Naszemu zaś kapitaliście chodzi o dwie rzeczy. Po pierwsze, chce on wytwarzać pewną wartość użytkową, posiadającą wartość wymienną, pewien artykuł, przeznaczony na sprzedaż, pewien towar. Powtóre zaś chce on wytworzyć towar, którego wartość jest większa niż suma wartości towarów, potrzebnych do jego wytworzenia, a mianowicie środków produkcji i siły roboczej, na które wyłożył na rynku towarowym swoje dobre pieniądze. Chce on wytworzyć nietylko wartość użytkową lecz i towar, nietylko wartość użytkową, lecz i wartość i nietylko wartość, ale i wartość dodatkową.
Istotnie, skoro chodzi tu o produkcję towarową, to jest jasne, że dotąd rozpatrywaliśmy tylko jedną stronę procesu. Podobnie jak sam towar jest jednością wartości użytkowej i wartości, tak samo i proces produkcji musi być jednością procesu pracy i procesu tworzenia wartości.
Otóż rozpatrzmy teraz proces produkcji również jako proces tworzenia wartości.
Wiemy, że wartość każdego towaru określa się ilością pracy, zmaterjalizowanej w jego wartości użytkowej, czasem pracy, społecznie niezbędnym dla jego wytworzenia. Stosuje się to również i do wytworu, który osiągnął nasz kapitalista jako wynik procesu pracy. Trzeba więc przedewszystkiem obliczyć ilość pracy, zawartej w tym wytworze.
podczas gdy — odwrotnie — u podstaw tego prawa leżało prawo wyłącznej własności każdego robotnika w stosunku do swego wytworu“. (Tamże, str. 58). „Gdy robotnicy pracują za płacę roboczą, to kapitalista jest właścicielem nietylko kapitału (ma on tu na myśli środki produkcji), lecz również i pracy (of the labour also). Skoro to, co zostało wypłacone jako płaca robocza, włącza się do pojęcia kapitału, jak to się zwykle dzieje, to jest niedorzecznością mówić osobno o pracy i o kapitale. Wyraz: kapitał, wzięty w tem znaczeniu, mieści w sobie jedno i drugie: kapitał i pracę“. (James Mill: „Elements of political economy etc. London 1821“, str. 70, 71).
