więc po pierwsze charakterystyczną różnicę form między ruchami okrężnemi P — T — P i T — P — T. Wraz z nią ujawni się niebawem różnica w treści, kryjąca się za tą różnicą formalną.
Zobaczmy naprzód, co te dwie formy mają wspólnego.
Oba ruchy okrężne rozpadają się na te same dwie przeciwstawne fazy, T — P, sprzedaż i P — T, kupno. W każdej z tych faz przeciwstawiają się sobie te same dwa pierwiastki rzeczowe, towar i pieniądz, i dwie osoby w tych samych ekonomicznych maskach, nabywca i sprzedawca. Każdy z tych ruchów okrężnych jest jednością tych samych przeciwnych faz, i w obydwu wypadkach powiązanie, z których jeden tylko sprzedaje, drugi tylko kupuje, trzeci zaś naprzemian kupuje i sprzedaje.
Procesy T — P — T i P — T — P różnią się przedewszystkiem odwrotną kolejnością przeciwstawnych faz obiegu. Prosty obieg towarowy rozpoczyna się od sprzedaży i kończy się na kupnie, obieg zaś pieniądza, jako kapitału, rozpoczyna się od kupna, a kończy na sprzedaży. Tam towar, tu pieniądz stanowi punkt wyjścia i punkt końcowy ruchu. W pierwszej formie rolę pośrednika w całym przebiegu gra pieniądz, w drugiej zaś — naodwrót — towar.
Przy obiegu T — P — T, pieniądz ostatecznie przemienia się w towar, stanowiący wartość użytkową. W odwrotnej formie P — T — P, natomiast nabywca wydaje pieniądz, aby jako sprzedawca otrzymać pieniądze. Puszcza on w obieg pieniądz przy kupnie towaru, aby go znów z obiegu wycofać przez sprzedaż tegoż towaru. Wypuszcza z rąk pieniądz jedynie w chytrym zamiarze otrzymania go z powrotem. Pieniądz jest tu tylko wyłożony[1].
W formie T — P — T ta sama moneta zmienia dwa razy miejsce. Sprzedawca otrzymuje ją od nabywcy i płaci nią innemu sprzedawcy. Cały ten proces rozpoczyna się od przyjęcia pieniądza za towar, a kończy się oddaniem pieniądza za towar. W formie P — T — P dzieje się naodwrót. Nie ta sama moneta, ale ten sam towar zmienia dwa razy miejsce. Nabywca otrzymuje go od
- ↑ „Gdy kupujemy towary, aby je następnie sprzedać, pieniądze na ten cel użyte nazywają się pieniędzmi wyłożonemi; gdy używamy ich dla kupna bez zamiaru następnego sprzedania, mówimy, że pieniądze zostały wydane“. (James Steuart: „Works etc. edited by General Sir James Steuart, his son. I.ondon 1801“, tom I, str. 274).
