nym. Co zaś tyczy się tkacza, to jego towar już obiegł i zrealizował swą. cenę, jakkolwiek dopiero w postaci nabytego prawa do pieniędzy. Towar ten stał się przedmiotem spożycia innego człowieka, stał się wartością, użytkową, zanim jeszcze zamienił się w pieniądz. Pierwsza metamorfoza płótna została więc odroczona, i dokonana dopiero w chwili, gdy upłynął termin długu chłopa[1].
Zobowiązania, których termin płatności przypada na dany okres procesu obiegowego, przedstawiają sumę cen towarów, których sprzedaż zobowiązania te spowodowała. Ilość pieniędzy, potizebnych do zrealizowania tej sumy, zależy przedewszystkiem od szybkości obiegu środków płatniczych. Dwie okoliczności ją określają: powiązanie różnych stosunków wierzyciela i dłużnika, kiedy naprzykład A, otrzymujący pieniądze od swego dłużnika B, płaci je swemu wierzycielowi C i t. d., oraz przeciąg czasu między różnemi terminami płatności. Łańcuch kolejnych wypłat, czyli opóźnionych pierwszych metamorfoz, różni się zasadniczo od rozpatrywanego poprzednio splotu, szeregów metamorfoz. Związek między sprzedawcami i nabywcami nietylko uzewnętrznia się w krążeniu środków obiegowych, lecz powstaje dopiero podczas obiegu pieniędzy i właśnie dzięki niemu. Natomiast ruch środka płatniczego jest wyrazem społecznego związku, istniejącego już przedtem.
Równoczesność i równoległość aktów sprzedaży i kupna ograniczają możność zmniejszania ilości monet zapomocą zwiększania szybkości obiegu. Natomiast są nowym bodźcem oszczędzania środków płatniczych. Wraz z koncentracją wypłat w tej samej miejscowości rozwijają się samoistnie specjalne instytucje i metody dla wyrównania tych wypłat. Przykładem są „Virements“ w średniowiecznym Lugdunie (Lyon). Trzeba tyl-
- ↑ Przypis do 2-go wydania. Z cytaty następującej, wyjętej z mego dzieła z roku 1859, czytelnik zrozumie, dlaczego nie uwzględniam w tekście formy odwrotnej: „Naodwrót może się zdarzyć, że w procesie P — T wyzbyto się wprzód pieniądza, jako istotnego środka kupna i zrealizowano cenę towaru, zanim wartość użytkowa pieniądza została zrealizowana, czyli towar sprzedany. To zachodzi, naprzykład, w powszedniej formie prenumeraty, lub też w formie, w której rząd angielski kupuje opjum od Ryotów w Indjach... Tak działa pieniądz jednak tylko w znanej już nam formie środka kupna... Kapitał również bywa, oczywiście, wykładany w formie pieniężnej... Jednak to zjawisko nie należy do zakresu prostego obiegu towarów“. („Zur Kritik der Politischen Oekonomie. Berlin 1859“, str. 119, 120; wyd. sztutgardzkie, str. 140; wyd. polskie, str. 80).
