204. Pamiętnikowy też zupełnie pokrój mają dzieła kilku pisarzy francuskich o sprawach Polski z lat ostatnich. Rulhiere napisał w 4-ch tomach „dzieje nierządu polskiego“. Wyszło to dzieło w Paryżu 1807 r., ale jest i po niemiecku i na polskie kilku brało się do tłómaczenia Rulhiera w początkach księstwa warszawskiego, ale tom jeden tylko wyszedł. Rulhiere był w Polsce, kochał nas i rzeczpospolitę, jak Rousseau i Mably. Opowiadał dzieje ostatnich lat saskich i pierwszych panowania Stanisława Augusta. Wysławia konfederację barską, która w jego czasach była nieskazitelnym wyskokiem patryotyzmu, i nie widzi w zaślepieniu, że w konfederacji téj wiele było brudów. Ale talent opowiadania w nim pierwszorzędny; jest to artysta z wiedzą jak Kitowicz bez wiedzy. Po Rulhierze ciągnął daléj opowiadanie Ferrand, który wydał „dzieje podziałów Polski“. Mniéj to zdolny pisarz, ale zawsze ma swoją zasługę. O sprawach barskich pisali téż francuzi, którzy walczyl, na czele kolumn naszych przeciw królowi, np. Dumourier, Viomenil itd. Dzieje wojny kościuszkowskiéj opisał bezimiennie po francusku jenerał Józef Zajączek, który brał w niéj ważny udział. Umarł w 1826 r. księciem i namiestnikiem królestwa polskiego. Po niemiecku też samą wojnę opisywał Karol Wojde.
Nie brak innych opisów, chociaż mniéj ważnych tych chwil narodu. Michał Ogiński ostatni podskarbi wielki litewski, który umarł we Włoszech dopiero w 1831 r. senatorem rossyjskim, wydał w Paryżu 4 tomy swoich „pamiętników o Polsce i polakach“.[1]) Tom pierwszy jedynie dotycze się epoki Stanisława Augusta. Ogiński tutaj skaził cokolwiek prawdę, chcąc się albowiem usprawiedliwić z zarzutów, które mu robiono, pragnął wydać się lepiéj przed potomnością, ale sekretarz wydziału skarbowego na Litwie przy nim Mateusz Tukalski Niebulowicz napisał sprostowania swoje do podań zawartych w pamiętnikach; zbogaciło to historję, ale nie wyszło
- ↑ Tłómaczenie ich wydał J. K. Żupański w Poznaniu w r. 1870-72.Przyp. wyd.
