dodatkowe. Trudno powiedzieć, czy pańszczyzna w powyższych przypadkach była instancją dopiero wprowadzoną, czy też istniejącą powszechnie od początku istnienia sołtysów.
Zrozumiałe jest, że w okresie tak silnego wzmożenia wyzysku feudalnego w XVI wieku w Polsce, w okresie pańszczyzny i folwarków dochód — widocznie spory — z rzemiosła sołtysiego korcił i niepokoił szlachtę. Po wykupie sołectw, kiedy nie zawsze bywało zniesione samo gospodarstwo (np. w królewszczyznach) szlachta zaczęła rozwijać zaniedbywane dotychczas przez siebie na rzecz gospodarki rolnej rzemiosło — rękodzieło. Nie chodzi tu o młyny, karczmy itp., z których szlachta zawsze starała się ciągnąć zyski, czy należały do sołectwa lub wójtostwa, czy nie[1], lecz o rękodzieła takie, o jakich mówi poniższy opis: „Wojtostwu we wsi Powidlu: Tego wojtostwa possesoremjest urodzony Łukasz Mieldziński dzierżawca Powidly za przywilejem jako niżej: które to wojtostwo ma 5 mansos et inter alias mansos septimum mansum et 3 denarium de quolibet Iudicio proveniens molendinum liberum, balneum, macella carnificum, pistorum, sutorum, …które dane były niegdy Baldwinowi w Gnieźnie Anno 1343, na co ma Konfirmacją królów Kazimierza, Zygmunta Augusta, Stefana w 1582…”[2]. Czasami szlachta, regulując sołtysa w ten czy inny sposób, obracała rzemieślników jego czy wsi w folwarcznych lub zostawiała jako swoich poddanych.
Na zakończenie rozważań o rzemiośle sołtysim w okresie pańszczyźniano-folwarcznym chciałbym podać parę liczb ilustrujących, bardzo zresztą skąpo, jego stosunek ilościowy do rzemiosła szlacheckiego. W tym przypadku nie chodzi o wyciąganie jakichś wniosków co do okresu czynszowego; byłoby to zupełnie błędne. Chcę po prostu stwierdzić fakt, że rzemiosło sołtysie zanika w miarę zanikania sołtysów dziedzicznych, wreszcie staje się szczątkowe i jako takie może przypominać właśnie (sądzę, że bez istotnych zmian) rzemiosło XIV i XV wieku. Niestety, wzmianki dla wieku XVI są tak nieliczne, że nie można by podać żadnego stosunku rękodzieł sołtysich do szlacheckich. Nieco lepiej, choć też bardzo ubogo, przedstawia się sytuacja z większymi warsztatami, których przynależność jest poświadczona przez niektóre księgi poborowe. W jakim stopniu sołectwa, a wraz z nimi i rzemiosło sołtysie stają się szczątkowe, świadczą poniższe liczby[3]:
W Sieradzkiem w r. 1510 młynów i browarów dorocznych i dziedzicznych, szlacheckich i miejskich było 106, sołtysich 4; w r. 1535 — młynów 111, sołtysich 2. W Radomskiem w r. 1511 na około 70 młynów były 4 soł-
