czym, jego rozwój natomiast — o regresie. Nie byłoby to jednak słuszne, ponieważ rozwój jednej lub kilku gałęzi rzemiosł na wsi wcale nie musi świadczyć o ogólnym upadku gospodarczym, nawet jeżeli powoduje upadek istniejących miast. Wykształcanie się bowiem nowych ośrodków rzemieślniczych, stopniowe przekształcanie się niektórych osad rolnych w miasta (ośrodki przemysłowe) jest zjawiskiem często spotykanym i właśnie świadczącym o rozwojowej tendencji danego społeczeństwa[1]. Fakt, że taka rzemieślnicza osada nie nosiła w średniowieczu nazwy miasta, nie jest tu istotny; po prostu, nie miała prawa miejskiego, ale znaczeniem swoim taka rozwijająca się „wieś” mogła przewyższać istniejące już dawniej ośrodki miejskie. W wypadku liczbowego rozwoju rzemiosła na wsi należy więc sprawdzić, czy idzie to w parze z rozwojem jakości i ilości produkcji, rozwojem stosunków społecznych itp. Tylko w przypadku samego rozwoju ilościowego, przy równoczesnym trzymaniu się starych form produkcyjnych, przy łączeniu w dalszym ciągu rzemiosła z rolnictwem jako z zawodem głównym, możemy mówić o regresie społecznym, zaniku rynku wewnętrznego, obrodu towarowego itp.
W okresie omawianym rzemiosło wiejskie występuje jako jeden ze wskaźników poziomu stopy życiowej ludności chłopskiej. Jest rzeczą niezupełnie jasną, czy produkty przemysłowe istniejących miast były lepsze, czy wykonywane były wyższą techniką produkcyjną i — w związku z tym — jak odbijało się to na ich cenie. Bardziej szczegółowo zajmę się tym zagadnieniem, omawiając sposób produkcji wiejskiej w porównaniu do produkcji miasta. Ludność wiejska, gdy tylko była w stanie, korzystała z produkcji miejskiej. „… I skarżyli się poddani, że nawet i w mieście kupować sprzętów, obrządków nie mogą, bo pan starosta dla siebie każe tylko robić…”[2]. Jeżeli chłopi czy to ze względu na brak środków, czy też po prostu z braku czasu nie mogli sobie pozwolić na wyjazdy do miast i miasteczek w okresie coraz większego ucisku i narastającej pańszczyzny, musieli zaopatrywać się w produkty przemysłowe niezbędne dla siebie u rzemieślników miejscowych ― wiejskich (mówię tu o gospodarstwach pozostających w bezpośrednim użytkowaniu chłopa; na folwarku pańskim czy sołtysim sytuacja była oczywiście odmienna). Miało to taki skutek, że zwiększała się liczba rzemieślników wiejskich lub też bogacili się ci, którzy byli na miejscu. Tak więc wzrost liczby rzemieślników wiejskich w Polsce XVI wieku może być do pewnego stopnia wskaźnikiem pogarsza-
