two Annę Boleyn. Niedość na tém, rozgniewany na papieża, zakazał poddanym swoim opłacać „grosz piotrowy“ (podatek roczny pobierany z domów na rzecz stolicy apostolskiej); a zniósłszy r. 1534 klasztory, zagrabiwszy dobra kościelne, nakazał Bibliję przełożyć na język angielski i oznajmił duchowieństwu, że odtąd w Anglii, nie papież, ale on, Henryk VIII, jest głową Kościoła (r. 1533); zresztą, dogmata wiary zostały nienaruszone. Lecz pod następcą Henryka, Edwardem, zaszły ważne zmiany. Opiekunem młodego króla był Cranmer, arcybiskup kanterburski, zwolennik reformacyi. Jako laki, powołał on z Niemiec, szczególniej z Szwajcaryi, wielu protestanckich teologów, a powierzywszy im katedry uniwersyteckie, przyczynił się do szybkiego rozkrzewienia reformacyi w Anglii. Z śmiercią szesnastoletniego Edwarda, młody Kościół anglikański wystawiony został na ciężką próbę. Maryja, córka Katarzyny arragońskiej, wstąpiwszy na tron roku r. 1553, wystąpiła przeciw zwolennikom reformacyi. Cranmera, oraz 5 biskupów i 21 duchownych, skazano na śmierć, jako odszczepieńców od Kościoła Rzymskiego. Arcybiskup kanterburski, starzec 67 letni, umarł na stosie; a wielu wyznawców protestantyzmu poniosło śmierć podczas pięcioletniego panowania Maryi, którą lud nazwał Krwawą-Maryją. Że śmiercią jej, korona angielska przeszła na córkę Henryka i Anny Boleyn, Elżbietę. Wychowana w zasadach protestanckich, wstąpiwszy na tron, z całą siłą starała się o rozkrzewienie rełormacyi, czego też i dokonała, utworzywszy tak nazwany Episkopalny, czyli Anglikański Kościół (The United Church of England and Irland, albo the Protestant, czyli Reformed Church as by Law etablished, the Establishment, the Angglican Church). Organizm Kościoła tego jest następujący: Urządzenia Kościoła Anglikańskiego spoczywają na trojakiej podstawie: na prawie kościelném, prawie krajowém i prawie niepisaném. Prawo kościelne, oparte na prawie kanoniczném, w rozwoju swym uległo wpływom ustaw synodalnych. Jest ono prawomocném o tyle, o ile nie stają temu na zawadzie prawa krajowe lub zwyczajowe, i dla tego też postanowienia kościelne z czasów przed reformacyjnych, o tyle tylko zostały zmienione lub zniesione, o ile tego chcą ustawy późniejsze. Król, jako zwierzchnik Kościoła (supreme head), jest mocnym sądzić i usuwać wszelkie biedy, nadużycia i kacerstwa, oraz mianować biskupów i tworzyć nowe biskupstwa. Prawa te rozszerzyła jeszcze bardziej ustawa królowej Elżbiety z r. 1558 i 9; stosownie albowiem do tejże ustawy, cała zwierzchnia władza duchowna i kościelna, sądownictwo, prawo wizytacyi i rełormacyi kościelnej, karanie i śledzenie kacerstw i przestępstw duchownych, stało się wyłączną prerogatywą korony. Donośność rzeczonego prawa najlepiej maluje następna formuła przysięgi, tak dla urzędników jak i duchownych przepisana: „Ja N. N. oznajmiam i oświadczam, wedle przeświadczenia sumienia mego, że Jego Królewska Mość jedyny władzca (supreme Governour) tego państwa i wszystkich posiadłości i dzierżaw królewskich, jest nim także i we wszelkich sprawach kościelnych i świeckich; a tem samem, iż żaden książę lub mocarz, żaden prałat, żadna osoba, ani państwo zagraniczne, nie ma i mieć nie może władzy lub jurysdykcyi czy to kościelnej, czy duchownej w państwie tém: odrzucam więc i wyrzekam się wszelkich obcych jurysdykcyj, sądów i t. d. i przyrzekam wierność i posłuszeństwo (allegiance) J. K. M. i następcy tronu; przyrzekam oraz popierać i bronić, wedle możności swojej, wszelkich jurisdykcyj, prerogatyw i t. p. J. K. M. i korony tego państwa. Do czego mi Boże dopomóż.“ Akt jednolitości (Uniformitats act) królowej Elżbiety wprowadził, jako księgę obowiązującą wszystkich duchownych, Agendę Edwarda VI (the Book of Common Prayer and Administration of the Sacraments), którą w pierwszych zarysach ułożył już
