Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/693

Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
Ta strona została przepisana.

zwiska ich są następujące: Ormuzd, Baman, Ardibekeszt, Szanwer, Sapan-domed (duch płci żeńskiej), Kordad czyli Awerdad i Amerdad. Niektórzy liczą siedmiu Amszaspandów oprócz Ormuzda; wówczas siódmym jest Ogień, syn Ormuzda; wspólnie zaś z Izedami uważa sie też niekiedy 33 Amszaspandów. W sprzeczności z Amszaspandami są naczelmcy siedmiu złych duchów, Daradżowie czyli Arsydewsy, których zwierzchnikiem jest Aryman.

Amt. Wyraz ten u Niemców oznaczał pierwiastkowe wszelki urząd (munus publicum officium), jak w wyższych tak w niższych władzach rządowych; lecz z czasem otrzymał szczególne znaczenia, a mianowicie: 1) Anit, zowie się każda władza rządowa, zawiadująca pewnym wydziałem sądowym, osobliwie jeżeli ta władza zostaje przy jednej osobie, jak np. Urząd sądowniczy cywilny lub wojskowy, skarbowy, celny, pocztowy. Jest to, co się u Francuzów nazywa office, albo bureau. 2) Nazywają w Niemczech także Amtem samą budowlę, gdzie władza rządowa sie mieści. 3) W niektórych państwach tem nazwiskiem w szczególności oznaczone są, wydziały albo okręgi sądownicze, na które państwo sie dzieli dla dogodniejszego wymiaru sprawiedliwości jak np. w Saxonii. Zarządzający takim wydziałem, nosi tytuł Amtmana. 4) Ponieważ ustanowienie władz sądowniczych zależy od podziału geogralicznego i administracyjnego okręgów, przeto i okręgi te nazywają się niekiedy Amtami. 5) W niektórych krajach jak np. w Prussach, noszą imię Amtów, w ogólności wszelkie dobra ziemskie, posiadające władzę sądowniczą, Od wyrazu Amt, pochodzą nazwiska różnych urzędów jak np. Pocztamt. Kiedy część Polski po podziale kraju wraz z Warszawą, przeszła pod panowanie pruskie, wszystkie dobra narodowe, podzielone zostały na Anity: nad każdym przełożony był Amtman. Wyraz ten wówczas, i później nawet tak za czasów księstwa Warszawskiego, jak i w początkach królestwa był powszechnym na oznaczenie dóbr ekonomii oddzielnej dóbr narodowych, czyli rządowych, według dzisiejszej terminologii urzędowéj.

Amu-Darja albo Amu-Derja, znaczna rzeka, przerzynająca pustynię, oddzielająca zachodnią Syberyją od Persyi i Kabulu, początek bierze u zachodniej granicy państwa Chińskiego, a kończy bieg swój w jeziorze Aralskiém. Starożytni zwali ją Oxus, Chińczycy Fatsou, nowożytni pisarze zowią ją niekiedy Gehon, Arabowie Dżejhun, a ludy nad jej brzegiem mieszkające Darją i Arauderją: albowiem w persko-bokcharskim dyjalekcie wyraz darja oznacza rzekę. — Oxus znajomy już był Herodotowi i wsławiony przez historyków Alexandra W., a mianowicie Kurcyjusza, który, jak się dziś okazuje, miał o nim i jego brzegach dokładne wiadomości. W średnich wiekach bardzo ważną odgrywa rolę u pisarzy arabskich i w Szach-name, bohaterskim poemacie Firduzego, pod imieniem Dzej-buna. Nazwisko arabskie Dżejhun, powstało z wyrazów diachen, dżejhan i dżejhun, trzech odmiennych form jednego przymiotnika, na oznaczenie mętnego koloru wody, w sprzeczności z wyrazami sachen, sejchan i sejhun, oznaczającemi powierzchnię czystą, przyjemną, zdrową. Ztąd dwie rzeki pustyni Amu-darja i Sir-darja, dla tych cech odznaczających powierzchnię ich wód, przez arabskich pisarzy nazwane zostały, pierwsza Dżejhun, druga Sejhun. Nie te tylko rzeki dostały u nich takie nazwiska. Piram i Cydn w Cylicyi, dla tych samych przymiotów przezwane zostały Dzejhunem i Sejhunem. Oxus w nowszych czasach był przedmiotem niektórych przedsięwzięć politycznych. Książę Gagarin, gubernator Tobolska, upewniony przez kupców Bokcharskich o istnieniu piasku złotego w rzekach Oxus i Jarkand, obudził w Piotrze W. od r. 1714 chęć korzystania z tych bogactw, i skutkiem tego w roku 1720 dwie rozporządzono wyprawy, jedne, w górę Irtyszu, pod dowództwem Iwana Licharewa, drugą po